Lặng lẽ những trang sách về Quảng Nam
Thật quá bất ngờ, cho đến khi chúng tôi đọc được lời chia buồn nhà nghiên cứu Nguyễn Sinh Duy qua đời trên Tạp chí Hồn Việt số tháng 9/2016, thì tang lễ của ông đã diễn ra từ 20 ngày trước đó. Thường khi mỗi lần đau ốm vào bệnh viện Hoàn Mỹ (Đà Nẵng), ông vẫn gọi điện báo tôi biết tin, đến chuyện trò, đùa vui (giống như muốn vấn an hoặc chia sẻ nỗi cô đơn khi đối mặt trước cõi hư vô).
Gần đây, mỗi buổi sáng ngang qua quán cà phê chúng tôi ngồi, vẫn thấy ông chạy xe chậm lại, vẫy tay, cười vui, hoặc ghé vào dăm ba phút chia sẻ một công trình mới nhất tâm đắc của ông về Quảng Nam, với gần 550 trang in, gồm 60 bài viết… Do đó, sự ra đi của ông trở nên đột ngột và khá thầm lặng như phong cách sống và làm việc nơi ông.
Thành phố Tam Kỳ ngày nay |
Theo lời kể của Nguyễn Sinh Duy, ông mồ côi cha từ sớm. Mười bảy tuổi, ông đã vào đời để mưu sinh. Cũng may, hồi ấy vừa tốt nghiệp được cái “bù rầy mè” (certificat d’Études Primaires) của chương trình giáo dục Cộng hòa Pháp tại Đông Dương, nên ông được nhận làm thư ký tiếp liệu cho một sở nhà binh Pháp tại Liên Trì-Đà Nẵng.
Công việc này thao tác đơn giản, nhưng tính cẩn thận đòi hỏi khá cao. Ghi nhầm số lượng, ký hiệu danh bạ là có thể làm thất thoát nhiều món đồ giá trị hoặc phát giao nhầm món này sang món khác. Chính nhờ vậy, về sau, làm công tác nghiên cứu, ông quen tính cẩn trọng và chính xác đến từng câu, từng chữ.
Nhắc về việc bước đầu cầm bút, Nguyễn Sinh Duy cho biết: Từ nhỏ ông cũng có viết năm ba truyện ngắn và làm mấy bài thơ. Khi đọc Phạm Quỳnh phê bình “Khối tình con” của Tản Đà, họ Phạm đã hạ một câu độc địa: “Người ta, phi người cuồng, không ai trần truồng mà đi ngoài phố. Nhà làm sách cũng vậy, không ai đem cái thân thế mình mà làm chuyện cho người đời xem”.
Từ ấy, ông bỏ sáng tác quay sang viết biên khảo. Mà trong biên khảo, ngành học thuật có ích cho xã hội không gì bằng sử. Trong sử học đã có đủ các môn: Nhân chủng học, khảo cổ học, ngôn ngữ học, ngữ âm học, văn học, Folklor học, cổ tiền học… Tủ sách “Những mảnh gương” của Nhà xuất bản Tân Việt, dường như ông có đủ. Chính những tấm gương ấy đã soi sáng cho cái học làm người, nhất là người trong những hoàn cảnh chao đảo, nghiệt ngã nhất.
Trong cõi học có hai cách: Học người nay và học người xưa. Người xưa đã thể hiện bằng tất cả tim óc và ý tưởng làm tốt đẹp xã hội của họ. Viết về họ và hoàn cảnh lịch sử họ sống, phải kính cẩn thâm nhập từng hành vi, cử chỉ và sở học của họ. Có mắc mỏ quá chăng khi mà người xưa đã sống và trứ tác như thế. Đây là công việc xét người, xét việc để rút ra những bài học cho hiện tại và tương lai, nên không thể làm bừa, làm ẩu để kiếm chút danh hão.
Từ trước 1975, Nhà nghiên cứu Nguyễn Sinh Duy đã có nhiều bài viết đặt lại vấn đề tìm hiểu các nhà chính trị, văn hóa Việt Nam trên các tạp chí Bách Khoa, Phổ Thông, Văn… dưới bút hiệu Thiện Sinh. Suốt mấy chục năm qua, với một thái độ lặng lẽ nhưng vô cùng nghiêm túc, ông vẫn miệt mài biên soạn, đóng góp nhiều công trình nghiên cứu có giá trị, nhất là các vấn đề sử học Quảng Nam.
Đến nay, những công trình nghiên cứu của Nguyễn Sinh Duy đã ấn hành được nhiều người biết như: Trương Vĩnh Ký, cuốn sổ bình sanh (NXB Nam Sơn Sài Gòn 1974, NXB Văn học Hà Nội 2004); Phong trào Nghĩa hội Quảng Nam (NXB Đà Nẵng 1996); Trần Quý Cáp, chí sĩ Duy tân Việt Nam đầu thế kỷ XX (NXB Đà Nẵng 1995); Ngũ Hành Sơn (NXB Đà Nẵng 1996); Quảng Nam & những vấn đề sử học (NXB Văn hóa 2006)… Trong đó, những công trình về Quảng Nam được ông dành thời gian nhiều nhất, kéo dài tận cuối đời.
Gặp gỡ các bạn trẻ ham học hỏi, tìm hiểu về vấn đề nghiên cứu lịch sử, Nguyễn Sinh Duy thường lưu ý: Người cầm bút cần tích luỹ cho thâm hậu. Trong sử học lại càng phải dày công nghiên cứu, đào sâu. Phải biết giới hạn tầm nhìn, tầm nghĩ của mình vào một vùng địa lý, lịch sử cụ thể, không nên viết tràn lan.
Ông cho rằng bản thân có thể viết được những vấn đề văn hóa và lịch sử của Việt Nam, nhưng đã tự mình khoanh vùng Quảng Nam là quê hương để hiểu cặn kẽ hơn, thấu đáo hơn, viết cái gì mình biết rõ nhất, nắm chắc nhất, để hạn chế được những sai lầm đáng tiếc.
Cứ làm việc, cứ suy ngẫm từ một sự kiện nhỏ đến những sự cố lớn xảy ra, kết quả nỗ lực sẽ đưa tên tuổi, uy tín cho ngòi bút. Danh vọng phải có được bằng tự lực, tư duy độc lập, âm thầm nghiên cứu chứ không phải bằng la lối, rập khuôn dựa vào hào quang của các đại danh mà có được. Người học thời nay muốn nghiên cứu nghiêm túc, bài bản không thể không gia công học và đọc Hán Nôm và chữ Pháp. Nếu không được như thế thì chỉ làm cái việc sao chép biên tập lại chứ không phải sưu tầm, nghiên cứu.
Trong những lần gặp gỡ gần đây trước lúc nhà nghiên cứu Nguyễn Sinh Duy đi xa, đôi lúc tôi nghe ông trăn trở tâm sự, muốn gửi lại những tài liệu và ý nguyện về các công trình biên soạn dở dang cho một bạn trẻ nào đó có kiến thức lịch sử, ngoại ngữ và niềm đam mê... nhưng chừng như ông không thực hiện kịp điều đó.
Và nhắc về những gì để lại cho mai sau, ông chỉ vắn tắt: Tôi từng dặn lòng bằng những lời vàng ngọc trong sách Luận ngữ: “Đừng lo người không biết đến mình. Chỉ sợ mình có làm gì ra trò để được người biết đến hay không. Nhưng nếu không ai biết tới mình mà mình không hờn giận thì chẳng cũng là thái độ quân tử ư?