NS Phạm Tuyên: "Cây cúc đắng quên lòng mình đang đắng"
Nhạc sĩ Phạm Tuyên vẫn sống một mình trong căn nhà nhỏ ở phố Vạn Bảo. Cả cuộc đời cống hiến cho âm nhạc, ông dường như chưa bao giờ màng đến danh lợi. Bởi tâm nguyện của người nghệ sĩ già là sống vì nhân dân, từ nhân dân mà ra. Ông vinh dự được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh lần này, một giải thưởng mà có lúc, trong những ồn ào xô bồ của cuộc sống, người ta cứ ngỡ đã bỏ quên những đóng góp to lớn của ông.
PV: Thưa nhạc sĩ, xin chúc mừng ông và gia đình. Ông nhận được tin được Giải thưởng Hồ Chí Minh với tâm trạng như thế nào?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Tôi vui vừa vừa thôi. Tôi nghĩ, cũng đã đến lúc nên phản đối cái lối xin – cho. Còn tác phẩm của tôi đã có sự thẩm định của nhân dân và sức sống trong nhân dân.
PV: Những bài hát của ông đã đi vào đời sống một cách tự nhiên, có những bài hát xuất hiện thường xuyên trong các cuộc gặp gỡ?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Tôi đến Cao Bằng, có một cuộc mít tinh họ hát bài “Như có Bác Hồ”, tôi hỏi các anh hát bài gì đấy, họ phản ứng ầm ĩ lên, sao bác không biết bài này. Tôi hỏi, bài này của ai đấy, họ bảo, chúng tôi không biết, chúng tôi gọi đó là bài hát “Giã bạn”.
PV: Nền tảng gia đình có ý nghĩa như thế nào trong cuộc đời của ông. Ông đến với âm nhạc do định hướng của gia đình hay là sự lựa chọn của riêng ông?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Ông cụ tôi rất tôn trọng ý kiến của con và để các con phát triển tự nhiên. Nhưng ảnh hưởng gia đình lớn nhất là văn hóa của gia đình. Hồi bé, mới mấy tuổi, niềm vui sau khi đá bóng của tôi là chui vào thư viện chất đầy sách của gia đình. Nền tảng văn hóa gia đình giúp tôi trưởng thành.
Tôi thuộc thế hệ đi vào đời sống âm nhạc một cách tình cờ. Hồi lên chiến khu Việt Bắc, tôi mới học xong tú tài. Định học thêm đại học. Trong kháng chiến, chỉ có hai trường đại học, Đại học Y khoa và Đại học Pháp lý. Tôi chọn Pháp lý. Khi Pháp đánh đến Thái Nguyên, trường giải tán. Lúc đó tôi mới 20 tuổi. Họ phân tôi vào sĩ quan lục quân khóa 5. Thấy tôi có trình độ văn hóa, có năng khiếu âm nhạc, nên chuyển tôi về Trường Thiếu sinh quân Việt Nam. Sự nghiệp sáng tác của tôi bắt đầu từ đó. Sau đó tôi chuyển qua nhiều công việc nữa.
Trước nay, tôi nghĩ mình sẽ chiến đấu trên mặt trận vũ khí, chứ không phải âm nhạc. Thế hệ tôi tìm đến âm nhạc với hai chức năng, đó là cổ vũ động viên và giải trí. Trong kháng chiến, chức năng cổ vũ, động viên mọi người rất cao quý. Nếu ai viết tình ca, thì viết để hát với nhau thôi. Hồi giải phóng miền Nam, ông Lưu Hữu Phước có nói với tôi, Tuyên ơi, trong chiến tranh, mỗi bài hát là một vũ khí đấy.
Giờ hòa bình lập lại rồi, họ đề cao quá chức năng giải trí mà coi nhẹ chức năng giáo dục, rất đáng tiếc.
PV: Những bài hát của ông đã cổ vũ tinh thần của một thời, chắc ông có rất nhiều kỷ niệm cảm động với khán, thính giả?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Rất cảm động, sau giải phóng tôi vào miền Nam, một người ở bên đài truyền hình photo cho tôi một bức thư, thì ra là bức thư của một anh bộ đội chép nhạc và lời bài “Chiếc gậy Trường Sơn”. Bài hát là nguồn động viên cho anh ấy vượt Trường Sơn. Sau đó anh ấy hy sinh. Tôi nghĩ, âm nhạc mang tinh thần cổ vũ, động viên tình yêu nước rất quan trọng.
Hôm vừa rồi có một cô giáo tên Ngọc Lan mang đến biếu tôi 6 đĩa CD những bài hát của tôi thu qua đài.
Mới đây, có một cô người Mỹ sang Việt Nam nghiên cứu về phụ nữ mang tặng tôi một bức tranh vẽ Bác Hồ, trong đó có tên bài hát “Như có Bác Hồ trong ngày vui đại thắng” dịch qua tiếng Anh hôm mồng 2-3 vừa rồi. Sau đó, biết tin tôi được Giải thưởng Hồ Chí Minh, cô ấy còn gửi tặng tôi một lẵng hoa. Đúng là bài hát đã vượt ra ngoài ý định của người viết.
PV: Vì sao ông có thể làm được điều đó?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Sở dĩ tôi làm được điều đó không phải vì tôi tài giỏi gì hết. Khi được cử về Đài Tiếng nói Việt Nam, đây là cơ quan duy nhất trong chiến tranh có thể thông tin vượt qua mọi rào cản, biên giới. Bởi vì tôi hết mình. Hàng ngày tôi nghe tin tức, cập nhật những vấn đề của đời sống. Tôi cảm ơn môi trường báo chí giúp tôi thu nhận những điều đó… Vì thế, những bài hát của tôi được mọi người nhắc đến vì nó mang lòng tự hào dân tộc.
PV: “Như có Bác Hồ trong ngày vui đại thắng” của ông được nhắc đến trong mọi cuộc vui, hội họp, cổ vũ tinh thần và có sức mạnh tập hợp mọi người. Ông có thể kể về hoàn cảnh ra đời bài hát đó?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Khi tôi viết, với tình cảm của cá nhân mình. Lúc đó tôi cũng như mọi người dân Việt Nam thực hiện lời của Bác Hồ, đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào. Lúc đó đồng chí Tổng biên tập Đài Tiếng nói Việt Nam là ông Trần Lâm động viên anh em, mình đang tổng tiến công nổi dậy, làm âm nhạc phải có một tác phẩm hoành tráng đón mừng chiến thắng. Theo lý trí tôi định làm một bản hợp xướng bốn chương, “Việt Nam thành đồng”, “Miền Bắc lũy thép”, “Thế giới ủng hộ Việt Nam” và “Chiến thắng”… Thế nhưng không thể viết nổi. Hàng ngày cứ theo dõi quân ta giải phóng chỗ này, chỗ kia.
Mãi đến tối 28/4, buổi phát thanh lúc 21h30, có một phi công Việt Nam ném bom Sân bay Tân Sơn Nhất, tôi giật mình, chắc là sắp giải phóng Sài Gòn rồi. Nếu giải phóng thì cả nước sẽ đổ ra đường, người người ra đường reo vui, có ai ở nhà nghe hợp xướng đâu, cả mình cũng vậy. Bài hát là tiếng reo vui của chính bản thân mình. Tôi viết một mạch đến 23h là xong, không sửa một chữ nào. Và tôi cũng xin tiết lộ, câu đầu tiên tôi viết là điệp khúc “Việt Nam – Hồ Chí Minh”. Đến hôm sau, đưa lên Hội đồng duyệt nhạc, mọi người cười bảo, bài viết hoành tránh mà như viết cho thiếu nhi, có người đề nghị đến ngày 7/5 sẽ dựng.
Lúc đó tôi không có ý nghĩ gì ngoài việc mình đã trả được một món nợ tình cảm và họ nhận xét gì chấp nhận hết. Ngày 30/4/1975, đúng lúc mình cắm cờ trên Dinh Độc lập, ông Trần Lâm gọi điệ n cho tôi, bảo chiều nay cho phép công bố tin đại thắng ra toàn thế giới. Anh em âm nhạc đã chuẩn bị được bài hát gì chưa. Tôi hát bài “Như có Bác Hồ”, vừa nghe xong ông ấy bảo, chỉ cần bài này, chiều hôm đó phải tập và thu thanh, 16h Ban Giám đốc đài duyệt. Lúc đó tôi bàng hoàng, ngạc nhiên. Họ lên tập từ 14-16 giờ thì xong. Cuộc đời tôi có rất nhiều cuộc thu thanh, nhưng chưa bao giờ tôi dự một cuộc thu thanh cảm động thế, tất cả mọi người đều khóc, nước mắt của niềm vui. Ngày hôm sau mồng 1/5 đi ra Bờ Hồ đã thấy đoàn Quân nhạc kéo bài hát này.
PV: Ông có nghĩ bài hát của mình đã thành công ngoài sức tưởng tượng đến thế, nó đã vượt qua tiếng nói của một cá nhân, hơn thế, biên giới một quốc gia?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Tôi mừng và cũng ngạc nhiên, bài hát như sẵn có ấy. Khi tôi in bài đó trên Báo Nhân dân thì bài hát đã được phổ biến khắp nơi rồi. Nhạc sĩ Nguyễn Cường nói, chắc lúc đó anh có linh tính gì mới viết được như thế. Tôi chỉ cười, có lẽ là một tình cảm tôi ấp ủ từ lâu mới viết được như thế.
Tôi đã viết bài hát này trong hai tiếng đồng hồ, nhưng đó là hai tiếng cộng với cuộc đời. Nếu không có những năm tháng gian khổ trong chiến tranh, nằm hầm ở 58 Quán Sứ… thì tôi không có tôi của khoảnh khắc đó.
Bài hát đã vượt qua biên giới một quốc gia. Được nhiều nước sử dụng như Đức, Nga, Nhật. Có lần họ còn hát bằng tiếng Nhật ở tại nước mình. Sau khi giải phóng, bài hát này được in ở bên Nhật năm 1978, họ bảo, chúng tôi hát với hai ý nghĩa, ca ngợi Việt Nam thời đại Hồ Chí Minh và do âm hưởng của bài hát rất vui, khi cần tập họp lực lượng, chúng tôi hát bài này. Và ở Việt Nam, gần 40 năm qua, nó cũng đã được người dân chọn.
PV: Nhà Thơ Phạm Tiến Duật đã có một câu thơ dành cho ông, “Cây cúc đắng quên lòng mình đang đắng/ Trổ hoa vàng dọc suối để ong bay”. Đó là tâm sự của ông?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Cuộc đời tôi có những điều phải chấp nhận. Tôi có đọc một câu của tỉ phú Bill Gate: “Cuộc sống vốn không công bằng, phải biết chấp nhận và vượt lên nó”. Thế hệ chúng tôi, có những điều phải chấp nhận. Bởi tôi có công chúng, từ trẻ nhỏ cho đến người già. Chính nhân dân là nguồn cổ vũ động viên tinh thần cho tôi rất nhiều. Và tôi nghĩ, có được những bài hát sống trong lòng công chúng là từ tình yêu nước của mình. Mỗi người có một cách yêu nước. Tôi cũng phải cảm ơn nhân dân, chính nguồn cổ vũ động viên của họ giúp tôi vượt qua những khó khăn.
PV: Cuộc đời ông có những nỗi buồn, nhưng vì sao âm nhạc của ông lại tươi vui và trong sáng như vậy?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Đó là những tình cảm rất thật của tôi. Nhiều người bạn tôi nói rằng, Phạm Tuyên không biết nói dối, không hề lên gân lên cốt bao giờ.
PV: Người ta nhớ đến ông, thường chỉ nhớ đến những bản hùng ca cách mạng hay những bài viết cho thiếu nhi. Hình như ông rất ít khi viết tình ca?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Tôi cũng có viết, gần đây người ta hay nhắc đến bài “Gửi nắng cho em”. Có bài hát tôi viết tặng vợ, nhưng chỉ dành cho bà ấy hát thôi, bài “Mùa Xuân ở đất nước Trung Hoa”. Chúng tôi cưới nhau bên đó. Tôi cũng có một tuyển tập những bài tình ca. Tôi đã có hơn 700 bài hát, trong đó 1/3 bài hát dành cho thiếu nhi và đã được phổ biến gần hết. Người hát những bản tình ca hay nhất của tôi là Nghệ sĩ Nhân dân Lê Dung.
PV: Ông thường viết theo đơn đặt hàng?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Tôi viết theo đặt hàng của trái tim mình. Hồi đó, tôi viết theo yêu cầu của thời đại nữa. Tôi nghĩ, có hai khán giả rất công bằng đó là thời gian và công chúng.
PV: Nhưng nhiều bài hát của ông viết để phục vụ cách mạng, nhằm cổ vũ tinh thần đấu tranh trong một giai đoạn, nhưng vẫn vượt qua được thời gian và có sức sống lâu bền. Ông nghĩ điều gì đã làm nên sức sống lâu bền đó?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Tôi viết rất chân tình, không nhằm kêu gọi, giáo huấn ai cả. Nhạc sĩ Phạm Trọng Cầu từng nói, “Tại sao anh viết những bài hát chính luận mà chúng tôi vẫn có thể nắm tay nhau hát, rất nhẹ nhàng?”. Tôi viết bài “Đảng đã cho ta một mùa xuân” khi mới hơn 20 tuổi, còn rất trẻ, cảm xúc cũng rất tự nhiên.
PV: Ông có một khối lượng bài hát lớn như vậy, những bài hát của ông rất giản dị, tự nhiên, như chảy ra từ tâm hồn vậy, không biết công việc sáng tác của ông có quá nhọc nhằn không?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Công việc sáng tác của tôi có nhiều loại, có những bài mang tính học thuật, không dễ hát như “Đảng đã cho ta một mùa xuân”. Còn những bài cổ vũ thì rất đơn giản. Tôi nghĩ, quan trọng là tình cảm, cảm xúc của người viết.
PV: Ông có theo dõi đời sống âm nhạc hiện nay không?
Nhạc sĩ Phạm Tuyên: Các nhạc sĩ trẻ chúng ta bây giờ rất giỏi về kỹ thuật, nhưng thiếu đi nền tảng văn hóa, nhiều người viết nhạc rất ngây ngô. Điều đó sẽ có những tác động xấu đến cả một thế hệ. Giờ nhiều khi đi taxi tôi nghe những bài hát rất vô nghĩa, thị hiếu của lớp trẻ giờ quá khác chúng tôi. Nhưng hình như họ quên mất một chức năng cao quý của âm nhạc.
PV: Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này!
Nhạc sĩ Phạm Tuyên sinh ngày 12/1/1930, ở Lương Ngọc, Bình Giang, Hải Dương. Ông là con thứ 9 của nhà văn hóa Phạm Quỳnh. Từ năm 1958 ông về nước, công tác tại Đài Tiếng nói Việt Nam, đảm nhiệm nhiều chức vụ chỉ đạo về biên tập âm nhạc. Từ đó cho đến năm 1975, ông đã sáng tác hơn 700 ca khúc, được nhiều người biết như “Bài ca người thợ rừng”, “Bài ca người thợ mỏ”, hợp xướng “Miền Nam anh dũng và bất khuất”, “Bám biển quê hương”, “Yêu biết mấy những con đường”, “Chiếc gậy trường Sơn”, “Gảy đàn lên hỡi người bạn Mỹ”, “Từ làng Sen”, “Đêm Cha Lo”, “Từ một ngã tư đường phố”… Nhạc sĩ Phạm Tuyên chính thức được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh với cụm tác phẩm: “Những ngôi sao ca đêm”, “Từ làng Sen”, “Đêm trên Cha Lo”, “Tiến lên Đoàn viên”, “Đảng đã cho tôi sáng mắt sáng lòng” (lời thơ Louis Aragon, lời dịch Tố Hữu). |
Huyền Thương - PetroTime (thực hiện)