Thách thức nâng tầm kinh tế hộ
Những năm gần đây, đóng góp của nông nghiệp vào GDP đã giảm đi một cách đáng kể, từ 46% năm 1998 xuống chỉ còn 18,1% năm 2014. Năng suất lao động trong nông nghiệp cũng thấp đi so với lao động trong các khu vực khác. 70% dân số sống ở nông thôn hiện nay là nhóm đối tượng gặp nhiều khó khăn nhất, ngay trong cuộc sống hàng ngày.
Để thành công trong hội nhập, kinh tế hộ cần thoát khỏi tư duy làm ăn manh mún, nhỏ lẻ |
Theo báo cáo “Đặc điểm kinh tế nông thôn Việt Nam: Kết quả điều tra hộ gia đình nông thôn năm 2014 tại 12 tỉnh” (VARHS 2014) công bố mới đây, hoạt động sản xuất nông nghiệp hiện chiếm khoảng 47,9% trong tổng số các hoạt động tạo thu nhập của các hộ gia đình trong năm 2014.
Trong khi đó, tỷ lệ thu nhập từ hoạt động phi nông nghiệp trong tổng thu nhập hộ chỉ chiếm 40,7%. Báo cáo cũng ghi nhận, thu nhập cao nhất của hộ ở hầu hết các tỉnh được khảo sát đều thuộc về các hộ có hoạt động phi nông nghiệp với mức trung bình khoảng 61,3 triệu đồng/năm, tương đương 5,1 triệu đồng/tháng.
Dù tổng thu nhập ở mức thấp nhất trong xã hội, nhưng người dân sống ở nông thôn dường như lại đối mặt với nhiều rủi ro hơn, từ thiên tai, dịch bệnh, biến động giá giống cây trồng, đầu tư không thành công, mất đất, giá cả thị trường không thuận lợi… Thu nhập thấp cộng với rủi ro nhiều khiến các biện pháp đối phó với rủi ro của hộ gia đình nông thôn chủ yếu là tự dựa vào bản thân, chấp nhận cắt giảm mạnh chi tiêu hoặc đành mặc kệ không làm gì.
Nền nông nghiệp Việt Nam lâu nay chủ yếu vẫn dựa vào kinh tế hộ gia đình, song kinh tế hộ bộc lộ nhiều hạn chế và dường như đã “tới hạn”.
Theo nhận định của PGS-TS. Trần Đình Thiên, Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, sự phát triển của ngành nông nghiệp thời gian qua chủ yếu mang tính quảng canh, lấy sản lượng, năng suất là chính mà coi nhẹ chất lượng, hiệu quả kinh tế và giá trị gia tăng do đó sản xuất không bền vững, rủi ro cao.
Sản xuất mang tính tự phát, manh mún, nhỏ lẻ, thiếu thông tin thị trường và các tính toán khoa học, mang tầm chiến lược khiến cho nhiều hộ gia đình chỉ quẩn quanh được với câu chuyện làm sao lo đủ ăn, đủ mặc mà không còn thời gian và tích lũy nguồn lực để vươn lên làm giàu.
Báo cáo VARHS 2014 phần về thương mại hóa cũng chỉ ra, chỉ có khoảng 33% tổng giá trị sản phẩm trồng trọt của các hộ là được bán hoặc trao đổi ra bên ngoài (phần còn lại phục vụ nhu cầu của gia đình). Trong đó, các hộ có quy mô trồng trọt nhỏ nhất chỉ bán ra khoảng 11,2% giá trị sản lượng của họ. Tỷ lệ này tăng lên nhanh chóng khi quy mô sản xuất lớn hơn.
Cũng theo khảo sát, các hộ nông dân chủ yếu buôn bán với thương lái, không có nhiều hình thức ký kết hợp đồng thu mua dài hạn nên rất dễ bị ép giá. Đây cũng là lý do vì sao cảnh được mùa mất giá vẫn thường xuyên tái diễn.
Dẫn chứng này cho thấy, để thúc đẩy được thương mại hàng hóa trong nông nghiệp thì cần có các giải pháp tăng quy mô sản xuất của các hộ. Bên cạnh đó, cần tăng cường giúp người nông dân tiếp cận với các thông tin thị trường, hỗ trợ thúc đẩy hợp tác giữa nông dân và DN, nâng cao năng lực chế biến, kho chứa, khả năng bảo quản…
Tuy nhiên, các chuyên gia cũng nhìn nhận khó khăn của vấn đề nằm ngay ở việc liên kết tăng quy mô và năng lực ở khu vực nông thôn. Nhiều hộ nông dân vẫn sản xuất đơn lẻ, chưa có sự kết nối với các chủ thể kinh tế khác, dẫn đến hiệu quả sản xuất kinh doanh thấp, bấp bênh.
“Điều đó gợi ý cần có những nghiên cứu, đề xuất chính sách thúc đẩy phát triển các chuỗi giá trị sản phẩm nông nghiệp trong các vùng nông nghiệp, tạo môi trường cho kinh tế hộ nông dân tham gia vào chuỗi giá trị. Phát triển các hình thức tổ chức có chức năng kết nối kinh tế hộ nông dân với DN như Hợp tác xã, Tổ hợp tác, Hiệp hội, là giải pháp rất quan trọng, cần được quan tâm thỏa đáng”, TS. Lê Anh Vũ, Phó viện trưởng Viện Phát triển bền vững vùng, Viện Hàn lâm Khoa học và Xã hội Việt Nam nói.
Ngoài ra, theo các chuyên gia, nền nông nghiệp nước ta hiện chưa gắn được với những ngành khác, đặc biệt là công nghiệp để hình thành một hệ thống nhằm bổ sung, tương trợ lẫn nhau. Số lượng DN lớn đóng vai trò dẫn dắt trong quá trình hội nhập và gắn kết này còn khá ít ỏi. Bởi vậy, theo TS. Vũ, chính sách để thu hút DN, bao gồm cả các DN lớn vào nông nghiệp, nông thôn, cần được coi là một ưu tiên và là bước đột phá trong thời gian tới.