Thích thị trường, "yêu" bao cấp
Nhưng viễn thông chỉ là số ít ngành có được thị trường cạnh tranh. Cho đến thời điểm này, điện lực, xăng dầu, than… vẫn thể hiện sự thống trị của vài doanh nghiệp có vị thế lấn át, chưa tạo được một sân chơi bình đẳng theo đúng nghĩa: giá thị trường được xác lập bởi cung - cầu.
"Thực tế là chúng ta chưa có điều kiện trải nghiệm nền kinh tế thị trường theo đúng nghĩa của nó", TS. Nguyễn Đình Cung, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) nói với phóng viên Thời báo Ngân hàng. Góc nhìn của chuyên gia CIEM xuất phát từ vai trò thành viên nhóm tác giả "Khảo sát thay đổi cảm nhận về Nhà nước và thị trường của người Việt Nam" (CAMS), vừa được Phòng Thương mại và Công nghiệp công bố sáng 13/4. "Dường như vẫn có một sự lưỡng lự trong chọn lựa cơ chế thị trường hay kế hoạch hóa tập trung, bao cấp", ông Cung bình luận.
Quan điểm của vị chuyên gia đến từ CIEM có những số liệu thực chứng rõ ràng. Trong 25 năm chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung với vai trò chủ đạo của Nhà nước sang nền kinh tế thị trường, kết quả khảo sát của CAMS cho thấy một bức tranh tương đối mâu thuẫn. Đa số người Việt Nam ủng hộ mô hình kinh tế thị trường, sở hữu tư nhân trong doanh nghiệp và yêu cầu minh bạch trong quá trình hoạch định và thực thi chính sách của Nhà nước.
Khoảng 1.600 mẫu khảo sát ngẫu nhiên được phát đi, trong số phiếu trả lời có 39% đến từ cơ quan Nhà nước, 41% từ doanh nghiệp… đưa đến một quan điểm khá thống nhất khi có đến 87% số người trả lời cho rằng mô hình kinh tế thị trường ưu việt hơn bất kỳ mô hình kinh thế nào khác. Đáng chú ý là giới trẻ có tỷ lệ ủng hộ cao và coi cơ chế thị trường là đương nhiên. Tuy vậy, ở mức độ cao, nhiều người tham gia trả lời khảo sát cũng ủng hộ việc Nhà nước can thiệp vào thị trường để bình ổn giá những mặt hàng thiết yếu. Trong con số đó, tỷ lệ ủng hộ kinh tế thị trường thấp lại rơi vào một bộ phận cán bộ.
Chuyên gia kinh tế Lê Đăng Doanh bình luận rằng, kinh tế thị trường tuy đã được thiết lập và hoạt động trong 20 năm nay nhưng hiểu biết về nó còn chưa thật đầy đủ và sâu rộng trong dân chúng và cán bộ. Cho nên, dù thích một nền kinh tế thị trường, nhưng nhiều ý kiến còn thể hiện "yêu" bao cấp. Có tới 68% số người trả lời cuộc khảo sát cho rằng, Nhà nước nên can thiệp vào thị trường để bình ổn giá của những mặt hàng thiết yếu tiêu thụ bởi các hộ gia đình.
"Nghịch lý là người dân vừa mong đẩy nhanh cải cách và chuyển sang kinh tế thị trường nhiều hơn, vừa muốn Nhà nước can thiệp tốt hơn vào ổn định giá cả thị trường, nhất là với các mặt hàng thiết yếu", chuyên gia Nguyễn Minh Phong bình luận như vậy khi lý giải rằng, điểm quan trọng nhất của kinh tế thị trường là giá cả, được quyết định quan hệ cung - cầu và cạnh tranh trị trường.
Theo VCCI, lý do của "nghịch lý" nói trên có thể là vì phần lớn hàng hóa thiết yếu, được tiêu thụ bởi các hộ gia đình vẫn do các DNNN kinh doanh độc quyền, thống lĩnh thị trường như điện, xăng dầu, đất đai, các nguyên liệu cơ bản, dịch vụ tài chính, hàng không, đường sắt… Cho nên, người dân lo ngại về hệ quả xấu, nếu Nhà nước không có sự kiểm soát tốt. Ngoài ra, cũng do bối cảnh lạm phát tăng cao trong thời gian gần đây khiến người dân và doanh nghiệp kỳ vọng vai trò Nhà nước trong việc can thiệp và bình ổn giá.
"Sự do dự trong lựa chọn giữa thị trường và Nhà nước, trong nỗ lực chuyển đổi sang kinh tế thị trường vẫn có đâu đó với mức độ khác nhau trong mỗi người Việt Nam", báo cáo của VCCI chốt lại. Cho nên, kinh tế Việt Nam hiện nay là thị trường hay Nhà nước? Câu trả lời còn chưa thật ngã ngũ. Nhưng ít nhất, Việt Nam vẫn có một dư địa lớn cho cải cách, chuyển đổi sang kinh tế thị trường và việc đẩy nhanh tốc độ chuyển đổi là có thể làm được, mà đầu tiên từ thay đổi nhận thức xã hội.
Vũ Anh Quân