Hồn Việt trong ngôi nhà vườn
09:29 | 28/02/2020
Không chỉ gìn giữ và trao truyền nếp nhà truyền thống Việt Nam, đằng sau cánh cổng và bờ tường thâm nghiêm cổ kính của mỗi khu nhà vườn lớn nhỏ khác nhau còn là tác phẩm nghệ thuật sắp đặt, thể hiện sự hòa hợp giữa đời sống con người và cây cỏ, giữa nếp sống tinh thần và vật chất, tất cả bổ sung cho nhau để tạo nên sự cân bằng trong cuộc sống.
Nếp nhà dạy ứng xử làm người
Không gian kiến trúc những ngôi nhà vườn truyền thống ở cố đô Huế không chỉ mang dáng vẻ quý tộc, mà còn có màu sắc dân gian truyền thống. Ở nơi ấy, nếp nhà của người Việt vẫn được gìn giữ và truyền lại qua các thế hệ, góp phần tạo nên sức sống bền bỉ cho nền văn hóa dân tộc.
Dừng xe bên đường Nguyễn Phúc Nguyên, chúng tôi may mắn gặp được ông Phạm Bá Vinh, một trong các chủ nhân ngôi nhà vườn truyền thống xứ Huế. Ông là cháu nội quan Thượng thư Phạm Bá Phổ dưới triều Khải Định. Hơn nửa thế kỷ đi qua, ông Vinh đã sắm sửa vật liệu và dành 3 năm trời miệt mài cùng những người thợ phục chế thành công ngôi nhà vườn của ông cha từng bị chiến tranh tàn phá, bằng sự hiểu biết tường tận và niềm khát khao cháy bỏng. Khác vẻ bên ngoài khó gần, ông Vinh cười thật hiền, nhẹ nhàng mời chào khách, rồi giới thiệu tiểu sử ngôi nhà. Ông Vinh kể rằng, Kim Long- ngôi làng soi bóng dòng Hương từng nổi tiếng có nhiều cô gái đẹp xứ Huế được các vua nhà Nguyễn tuyển chọn vào cung. Và cũng ở địa danh gần chùa Thiên Mụ này từng được biết đến với sự kiện năm 1636, khi chúa thượng Nguyễn Phúc Lan cho dời thủ phủ từ Phước Yên về Kim Long và xây dựng thành một “đô thị lớn”. Đây là lần đầu tiên một đô thị của người Việt được xây dựng bên bờ sông Hương với hệ thống nhà vườn gồm vườn nhà, vườn chùa, vườn lăng, vườn phủ đệ…
Nhà vườn của nhà nghiên cứu Phan Thuận An trên đường Nguyễn Chí Thanh, TP Huế |
Từ phòng khách có tấm gương soi để chỉnh đốn y phục, ông Vinh dẫn chúng tôi qua một hành lang nhỏ, rồi dừng lại ở ngôi nhà thờ làm bằng gỗ, kiến trúc nhà rường 3 gian 2 chái. Bộ tràng kỷ chính giữa nhà, ông Vinh, không ngồi mà đứng rót nước mời khách một cách khép nép sau lưng ghế đối diện. Tôi lanh chanh mời ông cứ ngồi tự nhiên để câu chuyện được thoải mái. Ông cảm ơn và nhỏ nhẹ: “Dạ, đây là nhà thờ ông nội tôi. Chỉ có cụ, các bậc ngang hàng cụ, các vị khách quý mới được ngồi ở bộ ghế này. Tôi là phận con cháu, chỉ được phép như vầy thôi”…
Ngoài việc giải thích sự tính toán hợp lý, khoa học của người xưa khi làm kèo, làm cột dựng nhà rường để vừa mềm mại, vừa chắc chắn hay không xây tường bao mà chỉ sử dụng hệ thống cửa gỗ để đón gió mát ngày hè, che buốt rét mùa đông… ông Vinh còn giải thích cặn kẽ ý nghĩa lối kiến trúc đến các vật dụng trong ngôi nhà. Chẳng hạn như nhà thờ, cửa thì thấp mà ngạch lại cao. Ấy là để khi bước vào, buộc người ta phải cao chân, cúi đầu, nhắc nhở ngay đây là nơi thờ tự tôn nghiêm. Trong nhà thờ, có hai phòng ngủ bố trí ở phía sau chái bên trái và phải, có ngạch cửa rất cao. Ông Vinh còn giới thiệu đến ống điếu, những cái ống nhổ, cho đến chiếc bình vôi không những chỉ để ăn trầu mà còn để trừ muỗi, kịp dùng cho ai vô ý đạp phải mẻ chai chảy máu.
Theo hành lang có mái che, xuống nhà sinh hoạt cũng là một căn nhà 3 gian 2 chái, nhưng ngạch cửa thấp, dễ đi lại. Gian giữa đặt bộ trường kỷ nhưng chắc chắn hơn. Ông Vinh ngồi xuống và nói với khách: Ở đây thì tôi ngồi được. Bộ này khách cũng như con cháu được thoả mái ngồi nên được làm chắc chắn. Bộ trường kỷ trên nhà thờ khá mảnh mai là để nhắc người ngồi phải nghiêm trang. Xưa trường học còn hiếm, nhà nào cũng tam tứ đại đồng đường, ngôi nhà này được làm là để cho con cháu ở gần với ông, với cha hầu mong được các bậc ấy dạy cho cái chữ và cả dạy đạo làm người. Đó chính là nếp nhà, mà bây giờ gọi là văn hóa gia đình. Nền nếp gia đình là phải có trên, có dưới, có già, có trẻ, phải ứng xử theo phong cách trọng già, quý trẻ, chấp hành tục lệ như khi bề trên nói, thì bề dưới phải lắng nghe. Có điều gì chưa phù hợp thì từ tốn đưa ra ý kiến trao đổi để đi tới hòa đồng. Vậy nên người xưa mới có câu “Nhà phải có gia phong” là vì lẽ đó, ông Phạm Bá Vinh chia sẻ.
Lan tỏa bản sắc văn hóa
Không chỉ gìn giữ và trao truyền nếp nhà truyền thống Việt Nam, đằng sau cánh cổng và bờ tường thâm nghiêm cổ kính của mỗi khu nhà vườn lớn nhỏ khác nhau còn là tác phẩm nghệ thuật sắp đặt, thể hiện sự hòa hợp giữa đời sống con người và cây cỏ, giữa nếp sống tinh thần và vật chất, tất cả bổ sung cho nhau để tạo nên sự cân bằng trong cuộc sống. Nhà văn Nguyễn Khắc Phê cho rằng: “Đến Huế, mà chưa thảnh thơi dạo bước vào chơi dăm ba ngôi nhà vườn, hay chưa ghé thăm một vài vương phủ ở chốn cựu kinh, thì coi như... chưa đến”. Trong khi, nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tường thì cho rằng “Nhà vườn Huế là nơi cư ngụ của tâm hồn, là chút di sản tinh thần để lại cho con cháu mai sau”… Ở một khía cạnh khác, nhà nghiên cứu Phan Thuận An nhìn nhận: “Nhà vườn Huế là sự kết hợp hài hòa giữa thiên nhiên và con người. Đó là môi trường thích hợp nhất để bảo tồn thuần phong mỹ tục của dân tộc, trong đó có đạo lý truyền thống gia đình. Nhìn cảnh quan một nhà vườn, người ta có thể nhận ra tâm hồn và phong cách sống của chủ nhân”...
Trải qua bao thăng trầm lịch sử, giờ đây những ngôi nhà vườn ở Huế và vùng phụ cận không chỉ là những chốn bình yên, mà còn là những địa chỉ văn hóa của đất cố đô. Khi đến đây, mỗi người có thể cảm nhận được một thế giới khác, sâu lắng và bình lặng hơn. Đó là nơi giao hòa giữa thiên nhiên và con người, nông thôn và thành thị, là nơi lắng lại để trở về với quá khứ. Hiện thành phố Huế còn khoảng hơn 4.000 nhà vườn có diện tích từ 600m2 – 1.500m2 trở lên, trong đó có 705 nhà rường và 150 nhà cổ tiêu biểu được đưa vào danh sách bảo tồn đặc biệt. Đề án "Hỗ trợ bảo vệ và phát huy giá trị nhà vườn Huế đặc trưng" đã và đang được UBND TP. Huế triển khai thực hiện nhằm đạt mục tiêu có từ 25 - 40% nhà vườn Huế đặc trưng được trùng tu. Thành phố Huế còn kêu gọi một số doanh nghiệp lớn đầu tư khai thác để phát huy giá trị nhà vườn, đồng thời tiến hành các thủ tục hỗ trợ phát triển sản phẩm hàng lưu niệm về nhà vườn Huế làm mặt hàng lưu niệm đặc trưng; hình thành và phát triển các tour du lịch gắn với nhà vườn; hỗ trợ người dân giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống, góp phần khai thác, phát huy hiệu quả kinh tế từ giá trị độc đáo của nhà vườn Huế.
Bài và ảnh Hoàng Anh