Chuyển đổi số báo chí: Yêu cầu tất yếu

Ông Nguyễn Đức Lợi

Tom Rosenstiel, Giám đốc Điều hành Viện Báo chí Mỹ có nói rằng, “Đối với hầu hết các cơ quan báo chí, mẫu hình không giấy mới là tương lai. Hãy đẩy mạnh hoạt động digital, hoặc là chết”. Câu chuyện về chuyển đổi số báo chí đã không còn ở thì tương lai, mà đang hiện hữu ngày một rõ nét hơn. Cơ quan báo chí sẽ phải ứng xử thế nào với chuyển đổi số? Thời báo Ngân hàng đã có cuộc trao đổi với ông Nguyễn Đức Lợi - Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam nhân kỷ niệm 97 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam 21/6 (21/6/1925 - 21/6/2022).

Thời gian gần đây người ta nói nhiều về chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí. Ông có thể khái quát đôi chút về vấn đề này?

Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0) đã và đang có những ảnh hưởng ngày càng mạnh mẽ tới toàn bộ nền kinh tế nói chung, hệ thống báo chí nói riêng. Đại dịch Covid-19 bùng phát trong hơn hai năm qua càng thúc đẩy quá trình chuyển đổi số diễn ra mạnh mẽ trên tất cả các lĩnh vực, bao gồm cả báo chí.

Cùng với sự phát triển bùng nổ của công nghệ, nhu cầu và cách thức tiếp nhận thông tin của công chúng hiện nay đã có nhiều thay đổi. Điều đó đòi hỏi các cơ quan báo chí cũng phải chuyển mình để thích ứng với những thay đổi này. Bên cạnh đó mạng xã hội đang phát triển bùng nổ và trở thành kênh giao tiếp thông tin quan trọng của một bộ phận công chúng, đặc biệt là giới trẻ. Bởi vậy việc tích hợp nội dung báo chí với các trang mạng xã hội của các cơ quan báo chí cũng đang là một trong những xu hướng của kỷ nguyên số. Sự tích hợp có thể được thực hiện theo những cách thức, hình thức khác nhau để sản phẩm báo chí, truyền thông tới gần hơn với công chúng.

Với những yêu cầu đó, trong các loại hình báo chí hiện nay, báo điện tử đang chiếm nhiều ưu thế nhờ khả năng chuyển tải nhanh chóng thông tin tới bạn đọc và không có sự giới hạn về dung lượng như báo in, thời lượng phát sóng như phát thanh hay truyền hình. Không chỉ vậy, tận dụng những lợi thế về công nghệ số, báo điện tử còn có thể sản xuất ra những tác phẩm báo chí chất lượng cao, sản phẩm dữ liệu lớn, ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo để tạo ra các trải nghiệm có giá trị cho công chúng báo chí được thuận lợi; hay những sản phẩm báo chí mới tạo nên tính tương tác hai chiều với độc giả...

Bởi vậy cũng không có gì là khó hiểu khi hiện hầu hết các cơ quan báo chí đều tập trung phát triển loại hình báo điện tử để đáp ứng nhu cầu của độc giả.

Tóm lại xã hội thay đổi, tư duy của công chúng thay đổi thì tất yếu báo chí sẽ phải thay đổi. Sự phát triển bùng nổ của khoa học, công nghệ và mạng xã hội đang đưa báo chí vào cuộc cách mạng toàn diện, các cơ quan báo chí thậm chí phải biết cách làm thương hiệu, tạo ra sản phẩm kinh doanh trên môi trường số… phải coi độc giả làm trung tâm phục vụ để nội dung, công nghệ, quy trình sản xuất thay đổi phù hợp với đối tượng độc giả mà mình lựa chọn.

Nhưng phải luôn nhớ rằng dù trong bất kỳ khó khăn, thử thách nào, báo chí vẫn là tiếng nói mạnh mẽ trong định hướng dư luận. Đạo đức, lý tưởng của mỗi người làm báo sẽ không bao giờ thay đổi. Báo chí phải luôn giữ được sự khách quan, chân thật, bảo vệ công lý, vì lợi ích của cộng đồng, đất nước và nhân dân.

Vậy công cuộc chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí tại Việt Nam thế nào, thưa ông?

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh “chú trọng phát triển hạ tầng thông tin, viễn thông, tạo nền tảng chuyển đổi số quốc gia, từng bước phát triển kinh tế số, xã hội số”. Ngày 3/6/2020, Thủ tướng Chính phủ cũng đã ban hành Quyết định số 749/QĐ-TTg phê duyệt “Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”, xác định rõ chuyển đổi số là quá trình tất yếu của Việt Nam.

Trong công cuộc chuyển đổi số, báo chí, truyền thông có vai trò quan trọng, với sứ mệnh tuyên truyền đúng đắn, kịp thời chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, từ đó tạo sự đồng thuận, niềm tin xã hội, tạo động lực thực hiện thành công chuyển đổi số quốc gia. Đồng thời, báo chí cũng là một lĩnh vực trong xã hội, sẽ phải tiến hành chuyển đổi số theo xu thế phát triển chung, thậm chí sẽ phát triển thành một ngành kinh tế truyền thông số.

Hiện Chính phủ cũng đang hoàn thiện dự thảo Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030. Mục tiêu cơ bản của Chiến lược là phát triển hệ thống báo chí theo hướng đa nền tảng, đa phương tiện, đa dịch vụ, đóng vai trò trụ cột trong định hướng thông tin, định hướng dư luận xã hội; phát triển sản phẩm báo chí số, thay đổi cách thức sản xuất nội dung số, truyền thông số, nâng cao chất lượng trải nghiệm của độc giả để người dân, tổ chức, doanh nghiệp được tiếp cận thông tin trên môi trường số theo nhu cầu cá thể hóa, mọi lúc, mọi nơi, không bị hạn chế về không gian, thời gian, vị trí địa lý…

Cùng với xu hướng chuyển đổi số trên thế giới, có thể khẳng định việc chuyển đổi số trong các cơ quan báo chí sẽ ngày càng sôi động hơn trong thời gian tới.

Mô hình tòa soạn hội tụ là yêu cầu khách quan trong kỷ nguyên số

Theo ông việc chuyển đổi số trong các cơ quan báo chí có những thuận lợi, khó khăn gì?

Về thuận lợi, như tôi đã nói ở trên, sự phát triển bùng nổ của cuộc CMCN 4.0 đã mang lại nhiều giải pháp công nghệ, không chỉ hỗ trợ đội ngũ nhà báo trong quá trình tác nghiệp mà còn giúp các cơ quan báo chí tiến hành chuyển đổi số. Bên cạnh đó chuyển đổi số, trong đó có chuyển đổi số trong lĩnh vực báo chí đang là lĩnh vực được Đảng, Nhà nước, Chính phủ rất quan tâm, chú trọng đầu tư.

Tuy nhiên việc chuyển đổi số tại các cơ quan báo chí vẫn đang gặp phải không ít khó khăn. Chẳng hạn hiện nhiều tòa soạn báo vẫn đang gặp khó khăn trong việc tích hợp, quản lý nhiều mô hình báo chí trong một tòa soạn; hay việc xây dựng mô hình tòa soạn hội tụ.

Thế nhưng khó khăn lớn nhất hiện nay vẫn là vấn đề nhân lực. Cần phải hiểu trong công cuộc chuyển đổi số, yếu tố quan trọng nhất vẫn là con người, bởi công nghệ sẽ không có ý nghĩa gì nếu chúng ta không có đủ kỹ năng để sử dụng chúng. Con người ở đây phải là từ cấp cao nhất, từ chính tư duy của người lãnh đạo các cơ quan báo chí. Bên cạnh đó phải xây dựng, đào tạo được đội ngũ phóng viên, biên tập viên 4.0, ngoài những kỹ năng báo chí còn phải thành thạo các ứng dụng công nghệ để có thể biến dữ liệu khô khan thành các sản phẩm đồ họa động, đồ họa tương tác, megastory hấp dẫn bạn đọc trên nền tảng đa phương tiện.

Đó là chưa kể, trong một thế giới mà sức mạnh của thông tin là yếu tố dẫn dắt, việc thu thập dữ liệu độc giả sẽ vô cùng quan trọng, vì nếu không tìm đúng, tìm trúng độc giả thì nội dung mà báo chí đưa ra kể cả có hấp dẫn cũng khó mà tạo sức lan toả sâu rộng. Bởi vậy đội ngũ nhà báo hiện nay không đơn thuần chỉ dừng lại ở việc thu thập và đưa tin, mà phải biết chọn lọc, tổng hợp, đánh giá thông tin, từ đó giúp công chúng hiểu và nắm được sâu sắc những sự kiện xảy ra trong xã hội.

Đặc biệt với báo chí trên mạng xã hội, chúng ta sẽ không phải đứng vai người đi tìm thông tin để đọc, mà máy móc, công nghệ sẽ thu thập thói quen của bạn, đề xuất tin tức hoặc nội dung phù hợp với nhu cầu, tức là tin đi tìm độc giả. Vì thế bài toán đặt ra với những người làm báo là phải dung hoà việc đáp ứng giữa hai nhu cầu thông tin: tin nóng, bắt “trend” và nhu cầu thông tin sâu hơn, nhân văn hơn, mang tính kết nối nhiều hơn. Chúng ta phải tìm ra cách thức phù hợp để ứng dụng công nghệ, sử dụng công nghệ, nhưng vẫn khẳng định được “thương hiệu” của nhà báo, của cơ quan báo chí, từ đó tạo ra nguồn thu cho toà soạn.

Tóm lại xu hướng đa phương tiện đòi hỏi mỗi người làm báo phải chủ động tiếp cận cũng như sử dụng hiệu quả, thành thạo công nghệ truyền thông vào tác nghiệp báo chí, từ khâu thu thập, tới xử lý, sản xuất thông tin đến phát hành nội dung trên các nền tảng khác nhau.

Một số cơ quan báo chí đã đi tiên phong trong chuyển đổi số với các công nghệ số tiêu biểu như trí tuệ nhân tạo (AI), IoT (internet kết nối vạn vật), Bigdata (dữ liệu lớn.).. Những công nghệ này đã và đang tạo ra môi trường cho báo chí phát triển theo các xu hướng báo chí theo hướng cá nhân hoá nội dung, đa nền tảng, báo chí di động, báo chí dữ liệu, siêu tác phẩm báo chí…

Vẫn còn một khó khăn nữa, đó là vấn đề tài chính, thưa ông?

Báo chí Việt Nam lâu nay chỉ dựa vào 3 nguồn thu chủ yếu là: phát hành, bán sản phẩm, đăng tải quảng cáo và từ tổ chức sự kiện, cung ứng các dịch vụ xã hội; trong đó lớn nhất là quảng cáo. Tuy nhiên, thời gian qua, nguồn thu từ quảng cáo của các cơ quan báo chí cũng chịu sự cạnh tranh gay gắt từ các nền tảng xuyên biên giới, mạng xã hội. Vì thế, khó khăn với các cơ quan báo chí là rất lớn. Việc tìm một lối thoát căn cơ, bền vững cho kinh tế báo chí cũng là điều chúng tôi vô cùng trăn trở.

Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 cũng hướng đến thúc đẩy các mô hình kinh tế báo chí mới vào chuyển đổi cơ cấu, đa dạng hóa nguồn thu báo chí. Các cơ quan báo chí hoạt động đúng tôn chỉ mục đích, tối đa hóa năng suất, tối thiểu hóa chi phí, tối ưu hóa hiệu quả quản lý. Đích đến của một nền báo chí cách mạng luôn luôn là cho độc giả, vì độc giả, hướng tới độc giả. Và bởi vậy, tăng nguồn thu từ độc giả chính là giải pháp được cho là bền vững nhất, vừa giúp báo chí tạo nguồn thu vừa giúp báo chí lại gần hơn với độc giả.

Theo báo cáo Xu hướng Báo chí Thế giới 2020-2021 (WAN-IFRA), chuyển đổi số là một chiến lược tổng thể, còn kế hoạch cụ thể là đẩy mạnh các kế hoạch coi độc giả là trung tâm, tăng doanh thu từ độc giả, phát triển sản phẩm và chú trọng dữ liệu.

Tuy nhiên để thu phí được từ độc giả thì phải “lấy độc giả làm trung tâm” và báo chí phải có những sản phẩm chất lượng, hấp dẫn để độc giả có thể sẵn sàng trả chi phí tương xứng cho những thông tin mình muốn nhận. Muốn vậy các cơ quan báo chí cần nỗ lực, không ngừng sáng tạo, đồng thời cần kiên trì theo đuổi mục đích này.

Liên quan tới câu chuyện thu phí báo điện tử, cần phải tìm ra được giải pháp cho vấn đề bản quyền tác phẩm báo chí. Theo tôi, chúng ta cần có giải pháp thực sự quyết liệt hơn nữa, những chế tài mạnh hơn nữa đối với những vi phạm về bản quyền. Ban thân các tờ báo, các tạp chí, trang tin cũng phải nghiêm túc thực hiện, không “xào xáo” tác phẩm của nhau; đồng thời không ngại tố giác những hành vi vi phạm. Bên cạnh đó, phải có những “bộ lọc” công nghệ để các đơn vị báo chí sử dụng, dựa vào đó nhanh chóng phát hiện, lưu vết và chuyển cơ quan chức năng xử lý.

Với vai trò của mình, Hội Nhà báo Việt Nam sẽ có những hỗ trợ gì cho các cơ quan báo chí trong quá trình chuyển đổi số, thưa ông?

Với vai trò, trách nhiệm của mình, Hội Nhà báo Việt Nam sẽ cùng các ban ngành liên quan, tìm giải pháp gỡ khó cho báo chí, trọng tâm sẽ là việc cần sớm ban hành chính sách hỗ trợ cho báo chí như: Miễn giảm thuế, phát hành phí; hỗ trợ kinh phí thuê nhà xưởng; trợ giá in ấn, truyền dẫn - phát sóng, đăng tải; đặt hàng mua các sản phẩm báo chí truyền thông chính sách... Một chính sách thuế hợp lý để “khoan sức” cho báo chí có lẽ sẽ là giải pháp tối ưu trong bối cảnh hiện nay.

Trong những công việc trọng tâm phải triển khai mạnh mẽ hơn của Hội Nhà báo thời gian tới, đó là tiếp tục phối hợp giữa Hội Nhà báo các cấp với cơ quan báo chí các địa phương trong trao đổi thông tin, kỹ năng làm báo hiện đại; sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm giúp các cơ quan báo chí các địa phương trong ứng dụng công nghệ làm báo hiện đại, nâng cao chất lượng các sản phẩm báo chí, vượt qua sự cạnh tranh của mạng xã hội và nhiều kênh thông tin như hiện nay… đồng thời tiếp tục hỗ trợ trong giáo dục đạo đức nghề nghiệp cho đội ngũ những người làm báo tham gia môi trường tác nghiệp nhiều thách thức.

Bên cạnh đó, Hội Nhà báo đã, đang và tiếp tục phối hợp với các cơ quan chức năng tổ chức các cuộc hội thảo, lớp tập huấn, xây dựng các chính sách đề nghị Chính phủ hỗ trợ báo chí thực hiện tốt chuyển đổi số. Rà soát, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các chủ trương, chính sách, quy định pháp luật về báo chí, xây dựng mô hình và các chính sách kinh tế báo chí phù hợp trong xu thế chuyển đổi số báo chí… Đồng thời đóng góp ý kiến, tham mưu xung quanh các vấn đề của Luật Báo chí, tạo hành lang pháp lý một cách thuận lợi cho báo chí phát triển.

Xin trân trọng cảm ơn ông!