Nhìn từ cải cách hành chính tòa án

Theo Doingbusiness 2019, chỉ số hợp đồng của Việt Nam vẫn ở mức kém so với các nước có cùng mức độ phát triển kinh tế với Việt Nam và kém hơn nhiều nước có mức độ phát triển cao hơn. Báo cáo cho thấy mặc dù thời gian giải quyết vụ án của Việt Nam là 400 ngày, thấp hơn Malaysia, Trung Quốc tương ứng là 420 và 510 ngày. Tuy nhiên, thời gian thụ lý hồ sơ của Việt Nam lại cao hơn 2 nước này lên tới 50 ngày, chiếm 12,5% thời gian xử lý vụ việc. Trong khi hai quốc gia trên tương ứng là 30 - 35 ngày. So với Singapore khoảng cách càng dài khi thời gian giải quyết vụ án chỉ có 164 ngày và thời gian thụ lý chỉ có 6 ngày. Đáng nói là thời gian giải quyết tranh chấp của Việt Nam đã không thay đổi trong 10 năm qua.

Nguyên nhân được Luật sư Nguyễn Quang Hưng - Văn phòng Luật sư NHQuang & Cộng sự chỉ ra có sự khác nhau trong việc vận dụng quy định vào cuộc sống. Khảo sát để xây dựng báo cáo Những thực tiễn tốt về thủ tục hành chính tư pháp nhằm tăng cường tính liêm chính của tòa án, Công ty X cho biết họ đã nộp đơn khởi kiện tại một tòa án quận của Tp. H. vào thứ Hai. Tuy nhiên cán bộ tiếp nhận đơn từ chối nhận đơn vì ngày hôm đó không phải ngày tiếp nhận đơn (tòa án đó quy định ngày tiếp nhận đơn là thứ 3 và thứ 5) và yêu cầu Công ty X quay lại vào đúng ngày tiếp nhận đơn. Tuy nhiên, khi Công ty X nộp đơn tại TAND Tp. N. của tỉnh N., đơn khởi kiện của Công ty X đã được tiếp nhận nhanh chóng do TAND Tp. N. quy định cán bộ tòa án phải tiếp nhận đơn khởi kiện tất cả các ngày làm việc trong tuần.

Hay như cơ chế “một cửa” được coi là một hình thức tăng tính liêm chính minh bạch của tòa án, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tham gia tố tụng tại tòa, song mới chỉ được áp dụng tại một số địa phương (với những khác biệt nhất định) mà chưa được luật hóa thành một quy định mang tính bắt buộc áp dụng chung. Cơ chế nộp đơn trực tuyến mới dừng ở tòa án cấp cao. Nguyên nhân vì người dân muốn nộp đơn điện tử phải mất chi phí tuân thủ từ việc đăng ký và duy trì chữ ký số nên không mặn mà. Hơn thế dung lượng gửi thư điện tử chỉ 2 MB quá nhỏ so với yêu cầu tài liệu vụ án.

Hay như với việc áp dụng xét xử theo thủ tục rút gọn (TTRG), thời hạn ra quyết định và mở phiên tòa xét xử vụ án theo TTRG ngắn hơn so với các thời hạn tương ứng khi tiến hành xét xử theo thủ tục thông thường; mức án phí khi xét xử theo TTRG bằng 50% mức án phí khi xét xử theo thủ tục thông thường. Nhưng trên thực tế, TTRG lại không thường xuyên được áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án.

Theo một số ý kiến của thẩm phán và luật sư, cho dù vụ án có đủ điều kiện để tiến hành giải quyết tranh chấp theo TTRG, nhưng thẩm phán vẫn lựa chọn giải quyết theo trình tự, thủ tục tố tụng thông thường. Vì việc xác định chính xác một vụ án có đáp ứng một số điều kiện theo TTRG như: “đương sự đã thừa nhận nghĩa vụ”, “các đương sự đều có địa chỉ nơi cư trú, trụ sở rõ ràng” rất khó khăn khi mà thẩm phán chưa gửi thông báo về việc thụ lý vụ án cho bị đơn, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan biết và phản hồi. Kể cả điều kiện “không có đương sự cư trú ở nước ngoài” cũng không đơn giản để xác minh ngay sau thời điểm tiếp nhận đơn khởi kiện. Bên cạnh đó, hiện nay cũng chưa có hướng dẫn cụ thể để xác định vụ án “có tình tiết đơn giản”.

Thứ hai, trong trường hợp việc xét xử vụ án theo TTRG đã được thông báo trong Thông báo về việc thụ lý vụ án và trong Quyết định đưa vụ án ra xét xử theo TTRG, vụ án vẫn có thể được chuyển về xét xử theo thủ tục thông thường dựa trên khiếu nại của đương sự hoặc kiến nghị của Viện kiểm sát nhân dân cùng cấp.

BLTTDS 2015 hiện nay chưa có quy định về việc chuyển giải quyết vụ án từ thủ tục thông thường sang TTRG cũng như chưa có quy định đặc thù về khiếu nại, kiến nghị quyết định đưa vụ án ra xét xử theo thủ tục thông thường nếu vụ án có đủ điều kiện xét xử theo TTRG. Điều này ảnh hưởng không nhỏ đến quyền lợi của đương sự nếu vụ án của họ có đủ điều kiện thụ lý theo TTRG nhưng thẩm phán không tiến hành áp dụng thủ tục này. Nhóm Nghiên cứu nhận thấy rằng các tòa được khảo sát đều chưa giải quyết vụ án kinh doanh thương mại nào theo TTRG.

Điều này cho thấy việc tòa án nhân dân tối cao có một kế hoạch tổng thể về kiểm soát thời gian tranh chấp tại tòa án và cục thi hành án, tăng tính liêm chính, minh bạch và tuân thủ đã có thể giảm thiểu thời gian hoạt động thi hành án, từ đó góp phần nâng cao chỉ số giải quyết tranh chấp hợp đồng của Việt Nam góp phần cải thiện môi trường kinh doanh.