Tìm hướng mở cho tự chủ đại học

Tại Việt Nam, từ những năm 90 của thế kỷ trước, tự chủ đại học từng bước được thử nghiệm, theo từng lĩnh vực, từ thấp đến cao, toàn diện, từ tự chủ tài chính tới tự chủ trong học thuật, tổ chức bộ máy, nhân sự.

Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giáo dục đại học 2018 tập trung vào 3 điểm mới đó, như về đổi mới, nâng cao tự chủ đại học gồm trao quyền hạn rất lớn cho đại học, trường đại học tự chủ học thuật, tự chủ tổ chức nhân sự và tự chủ tài chính.

Chính phủ sẽ ban hành quy định cụ thể hơn để các cơ sở đại học chủ động trả lương cho giảng viên

Luật cũng quy định nâng cao trách nhiệm giải trình của cơ sở Giáo dục đại học. Đổi mới quản trị Đại học, tăng cường vai trò của hội đồng trường. Nhà nước thực hiện chiến lược, đặt ra quy định, quy trình, thực hiện giám sát, kiểm tra và không điều hành.

Đến nay, đã cho những quả ngọt nhất định. Một số trường mở ngành mới và quy mô của ngành ngày càng tăng. Số lượng nghiên cứu khoa học tăng lên nhiều, bình quân mỗi năm 500 đề tài và tăng gấp 3 lần hội thảo khoa học quốc tế với 120 hội thảo/năm/trường tự chủ. Cơ cấu lao động của trường tự chủ cũng thay đổi tích cực theo hướng tăng giảng viên, giảm lao động gián tiếp. Giảng viên chính, số lượng giáo sư, phó giáo sư ở trường tự chủ tăng nhanh, đạt 9,2%/năm so với trường không tự chủ với mức tăng chỉ 3,2%/năm…

Tự chủ đại học cũng là xu hướng tất yếu ở nhiều quốc gia trên thế giới và Việt Nam cũng nằm trong số đó, trong đó, giáo dục và y tế là hai lĩnh vực rất quan trọng của mỗi quốc gia. Song, nếu để giáo dục, y tế “tự chủ” hoàn toàn theo tín hiệu thị trường sẽ gây ra những bất ổn nhất định trong cung cấp dịch vụ này. Đi liền với đó trách nhiệm giải trình của cơ sở tự chủ chưa tương xứng với mức độ tự chủ sẽ gây ra tình trạng tham nhũng, thất thoát. Xu hướng chung trong giáo dục đại học toàn cầu hiện nay là chuyển dần từ mô hình Nhà nước kiểm soát sang các mô hình có mức độ tự chủ cao hơn, nghĩa là từ Nhà nước kiểm soát sang Nhà nước giám sát.

Ngay cả ở mô hình Nhà nước kiểm soát thì cơ sở giáo dục đại học vẫn được hưởng một mức độ tự chủ nhất định. Đồng thời, ngay trong mô hình độc lập vẫn có những quy định về quyền của Nhà nước được nắm giữ một số kiểm soát về mặt chiến lược và có quyền yêu cầu giải trình đối với các cơ sở giáo dục đại học.

Theo lý giải của Phó Thủ tướng Vương Đình Huệ, tự chủ đại học không có nghĩa là các trường đại học phải hoàn toàn “tự túc”, “tự bơi” về mặt tài chính mà là các trường được chủ động hơn về mọi mặt, trong đó có các quyết định về tài chính. Bên cạnh đó, Nhà nước vẫn có chính sách đặt hàng đào tạo, đầu tư, hỗ trợ phát triển cùng với các chính sách xã hội hóa và đóng góp nguồn lực từ các doanh nghiệp, cựu giáo chức, cựu sinh viên.

Điểm nhấn là năm học 2019 - 2020 có ý nghĩa to lớn đối với ngành giáo dục và đào tạo trong việc đẩy mạnh thực hiện có hiệu quả Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Giáo dục đại học 2018 và Luật Giáo dục 2019 nhằm thực hiện thắng lợi Nghị quyết Trung ương 8 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”.

Hơn nữa, sự ra đời của bộ Luật sửa đổi về GDĐH, liên quan đến vấn đề tự chủ của các trường đại học, đặc biệt là tự chủ về mặt tài chính có thể đẩy học phí tăng cao khiến không ít phụ huynh phải cân nhắc lại quyết định cho con thi vào các trường đại học.

Không chỉ dừng lại ở đó, có hiện tượng sinh viên sau khi tốt nghiệp đại học, vào làm tại các doanh nghiệp phải đào tạo lại từ đầu do thiếu kỹ năng thực tế. Một số doanh nghiệp không tuyển được người do trình độ ngoại ngữ của người lao động không đáp ứng được tiêu chuẩn tuyển dụng, thậm chí một số ngành như công nghệ sinh học còn thiếu hụt nghiêm trọng nguồn nhân lực có chất lượng để tham gia vào những dự án trọng điểm đòi hỏi cao về tính sáng tạo.

Bài toán về cung- cầu lao động chưa bao giờ là cũ trong bối cảnh kinh tế - xã hội thay đổi không ngừng. Muốn đi xa thì phải đi cùng nhau. Trên thực tế, quản trị nhân lực muốn đạt được kết quả khả quan cần có sự chung sức đồng lòng từ phía các trường đại học, chính phủ và doanh nghiệp.

Về phía các trường đại học cũng khẳng định, việc tăng học phí dựa trên lộ trình và phù hợp với khả năng chi trả của người học ở các vùng quê khác nhau. Hiệu trưởng trường Đại học Bách khoa Hà Nội Hoàng Minh Sơn khẳng định việc nâng học phí là không thể tránh khỏi. Mặc dù vậy, nhà trường có các chương trình với các mức học phí khác nhau để sinh viên lựa chọn, bên cạnh chính sách học bổng.

Bên cạnh vấn đề học phí, nhiều chuyên gia cũng đề xuất nhà trường cần có sự liên hệ mật thiết hơn với các doanh nghiệp bởi mỗi doanh nghiệp một công nghệ, phương pháp riêng. Thay vì đào tạo thích nghi sau khi sinh viên tốt nghiệp thì doanh nghiệp có thể nhận sinh viên thực tập, bắt tay cùng các trường đào tạo để các em ra trường có thể làm được việc ngay. Sự hỗ trợ này càng quan trọng hơn trong bối cảnh trường đại học thực hiện cơ chế tự chủ. Đây cũng là trách nhiệm xã hội mà doanh nghiệp cần gánh vác cùng nhà trường.

Trong thời gian tới, Chính phủ sẽ ban hành các nghị định quy định cụ thể về tự chủ tài chính, tổ chức bộ máy và nhân sự… Đại học và cơ sở đại học sẽ chủ động trả lương cho giảng viên, các chuyên gia theo vị trí việc làm và theo cơ chế của khu vực doanh nghiệp. Đồng thời, Chính phủ sẽ đặt ra vấn đề hình thành doanh nghiệp trong trường đại học để góp phần phát triển thị trường khoa học, công nghệ, tăng cường các nguồn thu hợp pháp cho nhà trường.