Từ ngã ba đường, nhìn về tương lai
Nâng cao vị thế ngành nông nghiệp Việt | |
Ngân hàng trợ lực chuyển dịch kinh tế nông nghiệp | |
Ngân hàng – Đòn bẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp vùng ĐBSCL |
Chuyển đổi là cấp thiết
Sản lượng nhiều nhưng năng suất thấp, xuất khẩu nhiều nhưng giá trị gia tăng nhỏ bé, thu nhập và phúc lợi của nông dân thấp là những vấn đề đáng quan ngại hiện nay.
Báo cáo Phát triển Việt Nam 2016 “Chuyển đổi nông nghiệp Việt Nam: Tăng giá trị, giảm đầu vào” được WB công bố ngày 27/9/2016 chỉ ra, ngành nông nghiệp Việt Nam đã đạt được những thành tựu ấn tượng về tốc độ tăng trưởng, sản lượng, về xuất khẩu thì mọi thứ đang chậm lại và lại quá tổn phí về nguồn lực, nguồn lực đất đai, nước và môi trường. Bản thân đời sống người nông dân tuy được cải thiện rất nhiều so với trước đây nhưng chưa tương xứng với công sức họ bỏ ra.
Khoảng cách giữa thu nhập nông nghiệp và phi nông nghiệp ngày càng doãng ra và bất bình đẳng thu nhập tại khu vực nông thôn ngày càng tăng. Hầu hết hàng nông sản của Việt Nam được bán ở dạng nguyên liệu thô với giá thấp hơn các nước khác. Ngay ở trong nước, an toàn thực phẩm đang trở thành vấn đề đáng quan ngại.
Ngành nông nghiệp cần những chuyển đổi mạnh mẽ |
Đáng lo ngại là, tăng trưởng sản lượng nông nghiệp đạt được nhờ sử dụng ngày càng nhiều đầu vào với chi phí lớn hơn, đơn cử như dùng nhiều phân bón vừa tốn chi phí phân bón lại tăng tổn hại môi trường… Phần lớn tăng trưởng nông nghiệp Việt Nam cho đến nay dựa vào mở rộng sản xuất hoặc tăng cường sử dụng đất và các tài nguyên thiên nhiên khác.
Không chỉ có vậy, ngành nông nghiệp đang bị cạnh tranh về nhân công, tài nguyên đất và nước bởi quá trình đô thị hóa, phát triển công nghiệp và dịch vụ. Trong khi chi phí lao động tăng làm ảnh hưởng tới năng lực cạnh tranh vốn dựa trên lợi thế về chi phí sản xuất thấp của nông sản thô. Chuyên gia WB nói rằng ngành nông nghiệp Việt Nam hiện đang đứng trước ngã ba đường.
Phải tăng giá trị, giảm đầu vào
Chuyên gia kinh tế, bà Phạm Chi Lan cho rằng, có thể nói nông nghiệp đã hoàn thành vai trò lịch sử của nó, đóng góp vô cùng to lớn trong suốt thời kỳ chiến tranh, khôi phục lại sau chiến tranh cũng như trong suốt 20 năm đổi mới của Việt Nam. Tuy nhiên, kể từ khi Việt Nam ra khỏi ngưỡng nghèo (nhóm nước có mức thu nhập thấp) năm 2010, đáng lẽ chúng ta đã phải tính tới việc đầu tư để phát triển nông nghiệp với một cách tiếp cận mới, phù hợp với tiến trình CNH, HĐH.
Báo cáo nhận định rằng, trong khoảng 10-15 năm nữa, các yếu tố về nhân khẩu học, kinh tế, khí hậu và các yếu tố khác sẽ làm thay đổi môi trường cạnh tranh của nông nghiệp Việt Nam và buộc “sân chơi” nông nghiệp cũng phải thay đổi theo. Tuy nhiên, dù tỷ trọng nông nghiệp sơ cấp trong GDP sẽ giảm nhưng tỷ trọng theo nghĩa rộng của ngành kinh doanh nông nghiệp sẽ không giảm (tổng sản phẩm khối ngành kinh doanh nông nghiệp sẽ vẫn chiếm khoảng 1/4 GDP). Bên cạnh đó, ngành kinh doanh nông nghiệp sẽ vẫn là ngành tạo rất nhiều việc làm và cơ hội sinh kế...
“Nếu như ngành nông nghiệp tiếp tục cách làm như hiện nay thì hậu quả tất yếu là Việt Nam sẽ gặp phải nhiều vấn đề về môi trường, chất lượng thực phẩm trong khi người nông dân sẽ không tối đa hóa được những tiềm năng của mình”, theo ông Steven Jaffee, chuyên gia kinh tế trưởng trong lĩnh vực nông nghiệp của WB, đứng đầu nhóm tác giả xây dựng Báo cáo Phát triển Việt Nam 2016. Ông cũng cho rằng: Điều đó đòi hỏi sự thay đổi trong thói quen, cách làm của người nông dân, DN cũng như cách thức Chính phủ tương tác và hỗ trợ ngành này.
Với bối cảnh thay đổi đó, các tác giả của báo cáo đã đề xuất một loạt các mục tiêu khá tham vọng, nhưng cam kết “khả thi” mà nền nông nghiệp Việt Nam hoàn toàn có thể đạt được trong giai đoạn 2025-2030. Trong đó, một mục tiêu lớn là sẽ tăng năng suất, tăng giá trị gia tăng duy trì sản lượng nông nghiệp ở mức hợp lý một cách bền vững. Theo đó, tăng trưởng nông nghiệp sẽ chấm dứt thời kỳ 10 năm suy giảm và quay trở lại mức tăng 3,0-3,5% hàng năm như những năm đầu thập kỷ 2000.
Lấy một ví dụ cụ thể về bài toán giá trị gia tăng và đầu tư, ông Lương Văn Tự - Chủ tịch Hiệp hội Cà phê - Ca cao Việt Nam cho biết, hiện một kg cà phê nhân xuất đi chỉ 2 USD. Nếu có thể nâng lên thành cà phê hòa tan thì giá trị lập tức gấp 2-3 lần. Nhưng để gia tăng giá trị như vậy lại không hề đơn giản. Bởi chuyên gia này cho biết, để có các dây chuyền sản xuất được 4 nghìn tấn cà phê chế biến thì cần đầu tư 45 triệu USD, một con số không hề nhỏ. Đó là chưa kể về mặt thị trường, lâu nay các nước coi Việt Nam là thị trường cung cấp nguyên liệu. Do đó họ mở cửa cho hàng nguyên liệu của Việt Nam vào với thuế 0%.
Thực trạng và hình ảnh không thân thiện với môi trường của nông nghiệp Việt Nam cũng sẽ thay đổi cơ bản khi các biện pháp giám sát quy trình canh tác, tiêu chuẩn bền vững, quản lý tài nguyên thiên nhiên, quản lý chất thải, tiết kiệm năng lượng sẽ trở nên phổ biến.
Một mục tiêu khả thi lớn nữa là năng lực cạnh tranh trên thị trường trong nước và quốc tế sẽ được cải thiện mạnh. Việt Nam sẽ thuộc nhóm 10-20% các nước đang phát triển đứng đầu về tỷ trọng các sản phẩm nông nghiệp xuất khẩu có chứng chỉ hoặc được công nhận đạt các chuẩn quốc tế về môi trường và xã hội. Trên 50% kim ngạch xuất khẩu nông nghiệp của Việt Nam sẽ là sản phẩm chế biến và các sản phẩm giá trị gia tăng, giúp tăng gấp 2 lần kim ngạch xuất khẩu so với hiện nay.
Để đạt được những mục tiêu “tham vọng nhưng khả thi” đó thì một trong những yêu cầu tiên quyết là phải thay đổi tư duy và hoạt động của ngành nông nghiệp theo hướng phải “tăng giá trị, giảm đầu vào”. Điều này có nghĩa là phải làm sao tạo ra nhiều giá trị kinh tế hơn, mang lại hiệu quả và chất lượng cao hơn cho người nông dân, người tiêu dùng đồng thời sử dụng ít hơn tài nguyên, nguồn nhân công và các hóa chất độc hại để giảm bớt tác động môi trường, sức khỏe.
Muốn vậy, cần đổi mới chính sách và thể chế nhằm thúc đẩy đổi mới sáng tạo và nâng cao hiệu quả. “Cần tạo đột phá trong lĩnh vực đất nông nghiệp, thủy lợi, nghiên cứu nông nghiệp, khuyến nông và an toàn thực phẩm… Để đảm bảo quá trình hiện đại hóa ngành kinh doanh nông nghiệp, Chính phủ cần giảm chỉ đạo trực tiếp và tăng vai trò kiến tạo” - Báo cáo Phát triển Việt Nam 2016 khuyến nghị.
Đi vào một vấn đề cụ thể là thể chế để phát triển nông nghiệp, bà Chi Lan nhận định, cần quan tâm đặc biệt đến cải cách chính sách đất đai, bởi đây vẫn là yếu tố chính cản trở phát triển nông nghiệp. “Chỉ khi có quyền tài sản được đảm bảo đối với đất đai lâu dài thì người nông dân, DN tư nhân mới yên tâm và là tiền đề tốt để họ đầu tư lâu dài hay hoạt động tích cực, hiệu quả nhất trên mảnh đất đó” - bà Lan nêu quan điểm.
Các chuyên gia cũng đồng tình ở một điểm rằng, những khuyến nghị trong Báo cáo này là rất hay, toàn diện, phù hợp với mục tiêu rất tốt đẹp. Nhưng mấu chốt ở đây là sự đồng lòng và xây dựng năng lực để đi vào triển khai thực hiện cụ thể, chứ không đơn thuần là câu chuyện trên giấy để đọc xong rồi quên. “Cần tránh tình trạng chúng ta đưa ra những tác phẩm “rất tuyệt” ở Hà Nội nhưng lại không bao giờ thực hiện được ở Đắc Nông, hay Cao Bằng” - một chuyên gia lưu ý.