Thiết kế chính sách thúc đẩy ngành tái chế bao bì đồ uống

Bất cập trong hệ sinh thái tái chế

Theo TS. Hồ Quốc Thông, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế ứng dụng và Chính sách (Đại học Kinh tế TP.HCM), chuỗi thu gom – tái chế đã hình thành nhưng vận hành thiếu ổn định. Người nhặt phế liệu, thu gom dân lập – lực lượng then chốt trong phân loại tại nguồn, chỉ có thu nhập rất thấp, dễ bị tổn thương. Chủ vựa phế liệu có thu nhập khá hơn nhờ quy mô, trong khi doanh nghiệp tái chế chỉ duy trì được hoạt động nếu sản phẩm đầu ra có thị trường rõ ràng.

Sự chênh lệch này cho thấy một nghịch lý: những mắt xích đóng vai trò quan trọng nhất trong việc giữ cho vòng tuần hoàn tái chế rác vận hành lại là nhóm ít được hưởng lợi nhất. Nếu thiếu động lực kinh tế, họ khó có thể gắn bó lâu dài, kéo theo cả chuỗi bị “hụt hơi”.

Bất cập thứ hai nằm ở đặc điểm vật liệu. Nhựa, nhôm hay giấy có thị trường tiêu thụ ổn định, còn thủy tinh – dù tái chế được về mặt kỹ thuật – gần như bị bỏ ngỏ vì chi phí thu gom, vận chuyển, phân loại quá cao. Nhiều đơn vị chấp nhận chôn lấp thay vì tái chế, đi ngược mục tiêu giảm phát thải và phát triển kinh tế tuần hoàn.

Tái chế rác hiện nay chủ yếu vẫn là vật liệu nhựa

Thực trạng này càng trầm trọng bởi Việt Nam chưa triển khai hiệu quả phân loại rác tại nguồn, khiến khâu thu gom, xử lý trở nên phức tạp. Bên cạnh đó, trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) mới chỉ ở mức khởi động, nhiều doanh nghiệp chưa sẵn sàng tham gia, trong khi vựa phế liệu hoạt động nhỏ lẻ, thiếu pháp nhân và vốn đầu tư.

Rào cản chính: động cơ kinh tế và sự thiếu đồng bộ

Theo phân tích của TS. Hồ Quốc Thông, cốt lõi của bài toán tái chế nằm ở động cơ kinh tế. Một ngành công nghiệp chỉ có thể tồn tại khi mọi mắt xích đều có lợi ích đủ lớn để tham gia. Nếu người nhặt rác, thu gom dân lập không được đảm bảo thu nhập, họ sẽ rời bỏ công việc, làm đứt gãy chuỗi cung ứng vật liệu tái chế. Ngược lại, nếu doanh nghiệp tái chế không tìm được thị trường đầu ra ổn định, việc đầu tư công nghệ sẽ thiếu bền vững.

Ngoài ra, sự thiếu đồng bộ trong chính sách cũng là một rào cản. Quy định phân loại rác chưa được thực thi nghiêm, các chương trình EPR còn lúng túng, chưa tạo động lực rõ ràng cho doanh nghiệp. Khu vực phi chính thức là lực lượng đảm nhận phần lớn công việc thu gom lại chưa được bảo vệ và hỗ trợ tương xứng. Những khoảng trống này khiến vòng tuần hoàn của bao bì đồ uống chưa thể khép kín.

Định hướng chính sách: ba công cụ bổ trợ

Để giải quyết những điểm nghẽn trên, TS. Hồ Quốc Thông đề xuất một bộ công cụ chính sách gồm ba nhóm: hành vi, thị trường và pháp lý. Về hành vi, cần triển khai các chiến dịch truyền thông sáng tạo, huy động sự tham gia của cộng đồng và người nổi tiếng nhằm nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi tiêu dùng; đồng thời xây dựng hệ thống công nhận “thực hành xanh” để ghi nhận, tôn vinh các doanh nghiệp tiên phong – một cách tiếp cận ít tốn kém nhưng hiệu quả xã hội cao. Về thị trường, cần có chính sách hỗ trợ trực tiếp cho những vật liệu khó (ví dụ thủy tinh) thông qua trợ cấp, phương tiện vận chuyển chuyên dụng hoặc ưu đãi thuế; cho phép tính chi phí EPR vào chi phí hợp lý của doanh nghiệp để giảm gánh nặng tài chính, đồng thời bảo đảm một phần lợi ích được chuyển trực tiếp đến lực lượng thu gom phi chính thức để gia cố mắt xích yếu.

Về pháp lý, cần ban hành quy định bắt buộc về tỷ lệ sử dụng nguyên liệu tái chế trong bao bì, chuẩn hóa nhãn mác và truy xuất nguồn gốc, đồng thời lồng ghép EPR với trách nhiệm xã hội (CSR) để vừa khuyến khích, vừa giám sát doanh nghiệp thực thi.

Ở góc độ doanh nghiệp, bà Chu Thị Vân Anh – Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Bia – Rượu – Nước giải khát Việt Nam (VBA) nhấn mạnh, Nhà nước cần hoàn thiện thể chế, đơn giản hóa thủ tục và có chính sách khuyến khích mạnh mẽ hơn với bao bì tái chế, đặc biệt là nhựa PET. Ngoài ra, cần tính chi phí EPR vào chi phí hợp lý của doanh nghiệp; có cơ chế ưu đãi cho các đơn vị vừa tham gia thu gom, tái chế, vừa sử dụng bao bì tái chế. VBA cũng kiến nghị đầu tư hạ tầng thu gom – tái chế, hỗ trợ lực lượng phi chính thức và tăng cường truyền thông để nâng cao nhận thức cộng đồng về phân loại và tái chế rác thải.

Tái chế bao bì đồ uống ở Việt Nam đã có nền tảng nhưng chưa thể trở thành một ngành công nghiệp bền vững do thiếu động cơ kinh tế đồng đều, phân loại tại nguồn chưa hiệu quả và EPR chưa được triển khai thực chất. Nếu các công cụ hành vi, thị trường và pháp lý được áp dụng đồng bộ, tái chế sẽ không chỉ là giải pháp xử lý rác mà còn trở thành một thị trường xanh, đóng góp thiết thực cho mục tiêu kinh tế tuần hoàn và cam kết Net Zero của Việt Nam.