Hoàn thiện khung pháp lý cho thương mại điện tử: Thách thức liên ngành và giải pháp đồng bộ

Tuy nhiên, hoạt động này mang tính liên ngành cao, dễ dẫn đến chồng chéo pháp lý và khoảng trống quy định, gây khó khăn cho thực thi. Để giải quyết, cần ưu tiên rà soát tích hợp các luật chuyên ngành, bổ sung cơ chế giải quyết tranh chấp độc lập, minh bạch hóa trách nhiệm liên đới và hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ, hướng tới một môi trường kinh doanh số công bằng, an toàn và bền vững.

Tích hợp hệ thống pháp luật để xây dựng nền tảng vững chắc cho giao dịch số

Hoạt động thương mại điện tử không chỉ là giao dịch mua bán trên không gian mạng mà còn là sự giao thoa giữa kinh tế, công nghệ, an ninh và quyền cá nhân, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các quy định pháp lý hiện hành để tránh chồng lấn và đảm bảo tính khả thi. Từ góc nhìn tổng thể, theo đại biểu Nguyễn Thị Sửu, việc ban hành Luật Thương mại điện tử phải giải quyết mối quan hệ mật thiết với ít nhất 10 luật chuyên ngành, nhằm xác nhận tính hợp pháp của giao dịch, bảo vệ dữ liệu và thúc đẩy ứng dụng công nghệ.

Cụ thể, Bộ luật Dân sự năm 2015 cần được tích hợp để công nhận hiệu lực hợp đồng điện tử, trong khi Luật Giao dịch điện tử năm 2005 cung cấp cơ sở cho thông điệp dữ liệu và chữ ký số. Đồng thời, Luật An ninh mạng 2018 sẽ đảm bảo an toàn thông tin cá nhân, còn Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng bảo vệ người mua trong các giao dịch trực tuyến. Hơn nữa, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân năm 2023 nhấn mạnh quyền riêng tư, Luật Quản lý thuế 2019 hỗ trợ thu thuế hiệu quả, và Luật Hải quan quản lý hàng hóa xuất nhập khẩu qua nền tảng số.

Các quy định từ Luật Quảng cáo, Luật Công nghệ thông tin năm 2006 và Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 cũng cần được rà soát để đảm bảo tính trung thực quảng cáo, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và thúc đẩy ứng dụng công nghệ. Ngoài ra, các luật chuyên ngành khác như Luật Viễn thông, Luật Việc làm, Luật Phòng chống rửa tiền, Luật Thanh toán, Luật Doanh nghiệp, Luật Đầu tư, Luật Xử lý vi phạm hành chính và Bộ luật Hình sự phải được điều chỉnh phù hợp, tránh xung đột và tạo hành lang pháp lý thống nhất cho quản lý kỹ thuật số và giao dịch môi trường mạng.

Chuyển sang các nguyên tắc cơ bản, việc làm rõ ranh giới giữa thương mại điện tử với các lĩnh vực chuyên ngành như tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, xổ số hay phát thanh truyền hình là yếu tố then chốt để tránh chồng chéo trong thực thi. Theo đại biểu Nguyễn Thị Thu Hà, phạm vi điều chỉnh cần được định nghĩa cụ thể hơn, phân biệt rõ hoạt động thương mại điện tử với các luật chuyên ngành, đồng thời thống nhất với quy định về ngành nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện theo Luật Đầu tư.

Về giải thích từ ngữ, khái niệm hoạt động thương mại điện tử hiện nay còn quá rộng, đòi hỏi bổ sung nội hàm cụ thể như việc tiến hành một phần hoặc toàn bộ quy trình giao kết và thực hiện hợp đồng thương mại trên môi trường điện tử, không thuộc phạm vi các luật chuyên ngành khác. Điều này sẽ giúp phân biệt rõ ràng với các lĩnh vực đặc thù, tạo sự nhất quán trong áp dụng pháp luật.

Tiếp nối đó, nguyên tắc áp dụng luật cần thể hiện rõ mối quan hệ giữa Luật Thương mại điện tử với các luật khác, ưu tiên pháp luật chuyên ngành khi có quy định riêng về thương mại điện tử, và áp dụng luật này trong trường hợp chưa có quy định cụ thể. Việc làm rõ các trường hợp khác biệt sẽ tránh mâu thuẫn pháp lý, đảm bảo tính khả thi cao hơn trong thực tiễn. Những đề xuất này không chỉ củng cố nền tảng pháp lý mà còn tạo động lực cho sự phát triển bền vững của kinh tế số, nơi các giao dịch xuyên biên giới ngày càng phổ biến.

Cần cơ chế minh bạch bảo vệ người tiêu dùng và hỗ trợ đổi mới

Bên cạnh việc xây dựng khung pháp lý đồng bộ, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trước rủi ro như hàng giả, hàng nhái hay quảng cáo sai sự thật là ưu tiên hàng đầu, đòi hỏi các nền tảng phải chịu trách nhiệm chủ động hơn trong sàng lọc nội dung và bồi thường thiệt hại. Theo đại biểu Trịnh Thị Tú Anh, các sàn thương mại điện tử và nền tảng livestream cần được quy định rõ ràng về việc bồi thường khi sản phẩm quảng bá qua thuật toán ưu tiên bị xác định giả mạo hoặc gây hại, tạo động lực tài chính để tự sàng lọc nội dung kỹ lưỡng, thay vì để hàng kém chất lượng lan tràn. Đồng thời, cơ chế công khai thông tin sản phẩm và nhà bán hàng, bao gồm nguồn gốc, chất lượng và thông số liên quan trước khi giao dịch hoàn tất, sẽ tăng tính minh bạch, giúp người tiêu dùng đưa ra quyết định sáng suốt và giảm rủi ro lừa đảo.

Về giải quyết tranh chấp, hệ thống khiếu nại hiện tại còn phức tạp, đặt người tiêu dùng vào thế bất lợi, đặc biệt khi đối mặt với doanh nghiệp lớn, nên cần cơ quan độc lập hoặc hệ thống trọng tài điện tử với thủ tục đơn giản, chi phí thấp và thực thi nhanh chóng. Hơn nữa, bổ sung quy định về tố tụng tập thể cho phép nhóm người tiêu dùng khởi kiện tập thể sẽ tăng cường sức mạnh pháp lý, tạo sự cân bằng giữa cá nhân và tập đoàn công nghệ, đảm bảo vi phạm được xử lý thích đáng. Đặc thù của thương mại điện tử trên không gian mạng, nơi giao dịch giữa người mua và bán dễ dẫn đến hiểu lầm, càng nhấn mạnh nhu cầu về cơ quan đặc thù xử lý tranh chấp, giúp người tiêu dùng biết rõ địa chỉ yêu cầu quyền lợi, ví dụ như khiếu nại về sản phẩm không đúng chức năng như mật khẩu vân tay trên điện thoại hoặc chất lượng trà cà phê không đạt. Đại biểu Nguyễn Hải Nam cũng nhấn mạnh rằng, việc này sẽ giúp người tiêu dùng dễ dàng bảo vệ quyền lợi mà không gặp rào cản hành chính.

Liên quan đến trách nhiệm pháp lý liên đới, việc phân định rõ giữa sàn thương mại, người livestream và nhà cung cấp là nền tảng để áp dụng chế tài hiệu quả, tránh tình trạng né tránh nghĩa vụ do trách nhiệm bị phân tán. Các nền tảng phải chịu trách nhiệm liên đới nếu không hành động kịp thời trước cảnh báo vi phạm như quảng cáo sai lệch hoặc sản phẩm giả mạo, dựa trên nguyên tắc biết hoặc lẽ ra phải biết, vì thuật toán do họ thiết kế ảnh hưởng trực tiếp đến nội dung tiếp cận người dùng. Do đó, cần minh bạch hóa các tham số chính của thuật toán, đặc biệt liên quan đến phân phối, quảng cáo và hiển thị nội dung bán hàng, dù thuộc bí mật kinh doanh, để ngăn chặn việc viện cớ trung gian mà thoái thác trách nhiệm. Việc kiểm soát hàng trăm ngàn phiên livestream hàng ngày là thách thức lớn về kỹ thuật và thực thi pháp luật, nên chuyển giao một phần nghĩa vụ giám sát sơ cấp cho nền tảng, yêu cầu triển khai hệ thống tự động phát hiện và ngăn chặn vi phạm như quảng cáo lừa đảo, trong khi cơ quan quản lý chuyển sang giám sát tuân thủ, có thể tích hợp với hệ thống VNEID.

Phạm vi điều chỉnh cũng cần làm rõ sự khác biệt giữa nền tảng giao dịch thương mại điện tử – nơi đặt hàng, giao hàng và thanh toán hoàn tất – với nền tảng mạng xã hội như TikTok hay Facebook, vốn chủ yếu giao tiếp và chia sẻ thông tin sản phẩm nhưng có chức năng giao dịch phụ. Quy định tại Điều 16 về trách nhiệm nền tảng giao dịch không nên áp dụng y hệt cho mạng xã hội tại Điều 17, mà cần phân biệt rõ chức năng theo Điều 3.5 và 3.6, đồng thời với livestream tại Điều 21, yêu cầu giám sát trước và sau giao dịch phải phù hợp với đặc thù công nghệ hiện đại. Hơn nữa, giao dịch hàng hóa commodity như kim loại đồng, nhôm hay nông sản cà phê qua hợp đồng tương lai, kỳ hạn trên mạng điện tử cần được làm rõ phạm vi, tránh chồng chéo với Luật Ngân hàng về e-banking hay Luật Giao dịch điện tử về chứng khoán.

Về điều kiện giao dịch của nền tảng, nội dung tại Điều 9 khoản 2 phải tuân thủ Bộ luật Dân sự, bao gồm chính sách bảo mật, quyền nghĩa vụ các bên và cơ chế xử lý khiếu nại, nhưng cần làm rõ nội hàm "điều kiện giao dịch chung" tại điểm b, c khoản 3 để tránh chồng chéo với Điều 405 Bộ luật Dân sự, nơi đây là điều khoản mẫu tự nguyện. Trong thực tiễn, nhiều nền tảng sử dụng chúng như điều kiện bắt buộc, nên bổ sung giải thích để xác định tính tự nguyện hay bắt buộc, đảm bảo thống nhất và khả thi. Từ Điều 14 đến 25 về trách nhiệm chủ thể, cần phân tách rõ quyền nghĩa vụ giữa nền tảng - người bán, nền tảng - người mua, người bán - người mua, với cơ chế phù hợp quy mô như hộ kinh doanh cá thể hay doanh nghiệp vừa và nhỏ, kèm bồi thường thiệt hại, lưu trữ dữ liệu và truy xuất khi tranh chấp. Đại biểu Nguyễn Thị Thu Hà lưu ý rằng, việc này sẽ giúp phân tách rõ ràng các cặp chủ thể, đảm bảo trách nhiệm phù hợp với đặc điểm từng bên.

Để phát triển thương mại điện tử bền vững, tài chính hỗ trợ tại Điều 37 cần bổ sung thuyết minh nguồn lực dự kiến, đặc biệt chi phí hạ tầng dữ liệu, nền tảng quản lý và sử dụng AI giám sát vi phạm, đồng thời làm rõ cơ chế hỗ trợ cá nhân, hộ kinh doanh vùng sâu vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, đảm bảo công bằng và thúc đẩy chuyển đổi số. Về trách nhiệm người bán trên nền tảng, trung gian hoặc mạng xã hội tại Điều 20, sáu trách nhiệm cần hướng dẫn phân loại quy mô doanh nghiệp đã chứng nhận chất lượng, tạo môi trường linh hoạt cho khởi nghiệp và doanh nghiệp vừa nhỏ. Liên kết với Luật sửa đổi Luật Chất lượng sản phẩm hàng hóa hiệu lực từ 1/7/2026, yêu cầu công bố chứng nhận tiêu chuẩn và truy xuất nguồn gốc qua mã QR hoặc DPP cho hàng hóa rủi ro cao, nhưng doanh nghiệp nhỏ vừa, khởi nghiệp và siêu nhỏ, hộ kinh doanh trong 5 năm đầu không phải thực hiện khoản 4 Điều 20, khuyến khích tham gia tích cực khu vực tư nhân. Theo đại biểu Lê Thị Thanh Nam, điều này sẽ góp phần thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp, đổi mới sáng tạo của doanh nghiệp vừa và nhỏ, thúc đẩy sự tham gia tích cực của khu vực tư nhân trong phát triển thương mại điện tử.