Hoàn thiện khung pháp lý về sở hữu trí tuệ trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo là yêu cầu cấp thiết

Thủ tục hành chính, giá trị tài sản trí tuệ và trách nhiệm pháp lý

Đại biểu Phạm Văn Hoà cho rằng, hệ thống pháp lý về sở hữu trí tuệ hiện nay vẫn tồn tại một số quy định chưa thực sự phù hợp với thực tiễn. Việc yêu cầu hủy văn bản hành chính sau khi tòa án đã có bản án có hiệu lực thi hành, theo đại biểu, tạo ra một thủ tục hành chính không cần thiết và có thể được loại bỏ, bởi bản án có hiệu lực phải được tổ chức thực thi ngay mà không cần thêm văn bản bổ sung. Đại biểu đồng thời nêu vấn đề nghiêm trọng liên quan đến việc xác định giá trị quyền sở hữu trí tuệ trong kế toán khi tài sản trí tuệ chưa được cơ quan nhà nước công nhận. Thực tiễn từng xuất hiện những trường hợp đẩy khống giá trị tài sản để vay vốn, chứng khoán hóa hoặc gọi vốn đầu tư, khiến rủi ro pháp lý tăng cao cho thị trường tài chính và nền kinh tế. Vì vậy, đại biểu đề nghị chỉ được ghi nhận giá trị tài sản trí tuệ trong sổ sách khi đã trải qua thủ tục xác lập quyền sở hữu có thẩm quyền, đồng thời bảo đảm công bố minh bạch để bảo vệ quyền lợi của tổ chức, cá nhân giao dịch.

Bàn luận về cơ chế công nhận tổ chức tập thể quyền tác giả, đại biểu cho rằng khi tổ chức đã được xác định là tổ chức xã hội nghề nghiệp hợp pháp thì không cần có thủ tục công nhận lại. Đối với trách nhiệm pháp lý trong bảo vệ quyền tác giả trên môi trường mạng, đại biểu cảnh báo tình trạng sử dụng AI để tạo ra sản phẩm giả mạo thương hiệu và hàng hóa đang gia tăng và khó kiểm soát. Đại biểu đề nghị quy định chặt chẽ về trách nhiệm của doanh nghiệp cung cấp dịch vụ trung gian, trong đó phải bảo đảm khả năng nhận diện danh tính đối tượng vi phạm để xử lý hành chính hoặc hình sự, tránh tình trạng thoái thác trách nhiệm trong khi vi phạm diễn ra công khai trên không gian mạng. Đại biểu cũng khẳng định hoạt động dịch vụ đại diện quyền tác giả, quyền liên quan phải được xếp vào nhóm kinh doanh có điều kiện nhằm tăng cường quản lý nhà nước và bảo vệ thị trường dịch vụ sở hữu trí tuệ.

Sở hữu trí tuệ và trí tuệ nhân tạo: ranh giới pháp lý mới và yêu cầu điều chỉnh kịp thời

Nội dung tạo nhiều tranh luận nhất tại phiên họp là quyền sở hữu trí tuệ đối với các sản phẩm do AI tạo ra. Đại biểu Phạm Trọng Nghĩa đề cập ba quan điểm hiện đang được thảo luận quốc tế gồm quan điểm không công nhận quyền SHTT cho sản phẩm thiếu yếu tố con người, quan điểm bảo hộ có điều kiện và quan điểm công nhận quyền sở hữu cho người vận hành hay thậm chí cho chính AI. Phân tích dự thảo luật, đại biểu cho rằng việc bổ sung quy định về hủy bỏ hiệu lực văn bằng khi tác giả không trực tiếp sáng tạo giúp khẳng định nguyên tắc “yếu tố con người” là cốt lõi và dự thảo đã loại trừ khả năng AI trở thành tác giả. Tuy nhiên, để luật phù hợp với yêu cầu phát triển công nghệ, đại biểu kiến nghị tiếp cận theo mô hình bảo hộ có điều kiện, tức chỉ bảo hộ sản phẩm khi có sự tham gia sáng tạo đáng kể của con người và quy định chủ thể quyền là tổ chức, cá nhân trực tiếp sử dụng, huấn luyện hoặc vận hành AI. Cách tiếp cận này theo đại biểu sẽ duy trì được tính nguyên gốc của sản phẩm và vừa đảm bảo thúc đẩy đầu tư vào trí tuệ nhân tạo.

Cùng thảo luận nội dung liên quan đến AI, đại biểu Trần Hồng Nguyên phân tích vấn đề sử dụng các văn bản, dữ liệu đã được công bố hợp pháp cho nghiên cứu và huấn luyện AI. Đại biểu cho rằng việc phát triển thị trường cấp phép sử dụng quyền tác giả phải bảo đảm sự cân bằng giữa quyền của chủ thể quyền và quyền tiếp cận của nhà phát triển AI. Đại biểu cảnh báo nếu sử dụng các khái niệm mơ hồ như “không gây thiệt hại đến lợi ích” mà không có hướng dẫn chi tiết, cơ quan báo chí và nhà sáng tạo sẽ bị đặt vào thế bị động, dẫn đến rủi ro quốc tế về tuân thủ Công ước Berne. Vì vậy, đại biểu đề nghị tiếp tục đánh giá tác động trước khi quyết định bổ sung ngoại lệ này vào luật ở thời điểm hiện tại.

Từ góc nhìn thực thi, đại biểu Phạm Trọng Nhân cho rằng, việc cho phép khai thác dữ liệu công khai nhằm phục vụ nghiên cứu AI là xu hướng tiến bộ trên thế giới, đồng thời cảnh báo rằng luật cần phân biệt rõ giữa huấn luyện AI và khai thác thương mại để tránh rủi ro tranh chấp. Đại biểu kiến nghị giữ Khoản 5 Điều 7 nhưng giao Chính phủ xây dựng nghị định chuyên sâu để xác định tiêu chí thiệt hại, trách nhiệm bồi hoàn và nguyên tắc vận hành của mô hình AI sử dụng dữ liệu công khai.

Liên quan đến nhóm vấn đề cơ chế bảo hộ trong môi trường số, đại biểu Nguyễn Minh Đức cho rằng cần tách biệt rõ tác phẩm do AI hỗ trợ và tác phẩm do AI tạo ra, đồng thời bổ sung các quy định về bảo hộ cơ sở dữ liệu lớn, bảo mật mô hình, bí mật kinh doanh và trách nhiệm pháp lý khi AI tạo ra nội dung vi phạm bản quyền. Đại biểu đề xuất mở rộng bảo hộ sáng chế với giải pháp kỹ thuật liên quan đến thuật toán và công nghệ số, bổ sung quy định về bảo vệ danh tiếng, hình ảnh và giọng nói bị mô phỏng bằng AI, đồng thời hoàn thiện cơ chế pháp lý cho việc định giá, chuyển giao và thương mại hóa tài sản trí tuệ trong lĩnh vực đổi mới sáng tạo.

Hoàn thiện cơ chế khai thác tài sản trí tuệ

Một hướng tiếp cận khác của phiên thảo luận đến từ đại biểu Hoàng Minh Hiếu, với đề xuất bổ sung quyền liên quan của cơ quan báo chí vào Luật SHTT nhằm bảo đảm lợi ích kinh tế, hạn chế việc nền tảng số khai thác nội dung báo chí một cách không bù đắp tương xứng cho tổ chức đầu tư sản xuất tin tức. Đại biểu đánh giá rằng việc bổ sung quyền này sẽ tạo cơ sở pháp lý để các cơ quan báo chí thương lượng về doanh thu khai thác nội dung, đồng thời bảo vệ dữ liệu báo chí trước nguy cơ bị sử dụng làm dữ liệu đào tạo AI mà không có chia sẻ lợi ích. Đại biểu đồng thời kiến nghị giới hạn hợp lý về thời hạn bảo hộ nhằm đảm bảo không làm cản trở dòng chảy thông tin.

Trong khi đó, đại biểu Nguyễn Thị Sửu tập trung phân tích hệ thống quy định về sở hữu trí tuệ đối với kết quả nhiệm vụ khoa học công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước. Đại biểu lưu ý rằng các quy định hiện còn phân tán, chưa làm rõ chủ thể quyền sở hữu, quyền khai thác và phân chia lợi ích giữa tổ chức và tác giả, dẫn đến tranh chấp phổ biến và làm giảm động lực sáng tạo của nhà khoa học. Đại biểu đề xuất bổ sung một điều độc lập để định danh cơ chế pháp lý đầy đủ cho nhóm tài sản này, tạo nền tảng để Chính phủ ban hành nghị định hướng dẫn. Đại biểu cho rằng chỉ khi có quy định minh bạch về quyền chủ sở hữu, quyền được hưởng lợi và tỷ lệ phân chia thì quá trình chuyển giao, thương mại hóa tài sản trí tuệ mới được đẩy mạnh, khắc phục thực tế hiện nay khi tài sản trí tuệ từ ngân sách nhà nước mới chỉ phát huy dưới 10% tiềm năng.

Tương đồng quan điểm về hoàn thiện cơ chế tổ chức thực thi, đại biểu Nguyễn Anh Trí kiến nghị điều chỉnh Mục 16 Điều 57 theo hướng chỉ quy định tổ chức dịch vụ quyền tác giả, quyền liên quan thay vì dùng cụm “tổ chức đại diện”, nhằm phản ánh đúng bản chất pháp lý và tránh nhầm lẫn giữa hai loại hình hoạt động. Đại biểu cũng đề nghị không hành chính hóa quan hệ thanh toán tiền bản quyền bằng cơ chế phê duyệt của Bộ trưởng, mà để tổ chức quản lý tập thể quyền tự xây dựng biểu giá và công bố công khai theo nguyên tắc của Bộ luật Dân sự, đảm bảo tính thị trường và quyền tự định đoạt của chủ thể quyền.