Hướng đi nào cho thị trường lúa gạo trong bối cảnh diện tích canh tác thu hẹp

Cần nhiều giải pháp hỗ trợ từ vùng trồng đến mở rộng thị trường xuất khẩu để ngành lúa gạo phát triển bền vững.

Theo các chuyên gia, kinh tế thế giới thời gian qua tiếp tục đối mặt nhiều khó khăn, tạo áp lực lên thị trường tài chính, tiền tệ và tỷ giá của các nước đang phát triển. Nhu cầu tiêu dùng toàn cầu phục hồi chậm, nhiều quốc gia tăng cường các biện pháp bảo hộ thương mại, khiến hoạt động xuất khẩu gạo của Việt Nam bị ảnh hưởng. Ông Trần Quốc Toản, Phó Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), cho biết trong 11 tháng năm 2025, xuất khẩu gạo đạt hơn 7,53 triệu tấn với trị giá trên 3,85 tỷ USD; giảm 10,9% về lượng và giảm 27,4% về trị giá so với cùng kỳ 2024 - năm ghi nhận kim ngạch xuất khẩu gạo cao nhất từ trước đến nay. Giá xuất khẩu bình quân đạt 511,09 USD/tấn.

Philippines tiếp tục là thị trường nhập khẩu lớn nhất của Việt Nam với gần 3,03 triệu tấn, chiếm 40,04% tổng lượng xuất khẩu, song giảm 24,29% so với cùng kỳ năm trước. Bờ Biển Ngà đứng thứ hai với 988,58 nghìn tấn, chiếm 13,05%, tăng mạnh 125,33%. Một số thị trường tăng trưởng đột biến trong năm 2025 gồm Ghana (tăng 52,64%), Trung Quốc (tăng 165,14%), Bangladesh (tăng 238,48 lần) và Senegal (tăng khoảng 73 lần). Tuy vậy, phần lớn thị trường còn lại chỉ nhập khẩu lượng nhỏ, từ 5.000-10.000 tấn mỗi năm.

Ông Lê Thanh Tùng, Phó Chủ tịch Hiệp hội Ngành hàng lúa gạo Việt Nam (Vietrisa), nhận định với xu hướng diện tích và sản lượng giảm, đến năm 2030, khối lượng xuất khẩu gạo của Việt Nam có thể chỉ còn quanh mức 5 triệu tấn. Mặc dù gạo Việt đã có mặt tại khoảng 150 quốc gia, thị trường tiêu thụ khối lượng lớn vẫn chủ yếu tập trung ở ASEAN như Philippines, Indonesia, trong khi nhiều nước đang tăng sản xuất trong nước và điều chỉnh cơ cấu nhập khẩu. Điều này khiến việc mở rộng các thị trường tiêu thụ lớn trở nên khó khăn hơn. Ông cho rằng chiến lược xuất khẩu cần chuyển từ mục tiêu sản lượng sang nâng cao giá trị, bảo đảm hài hòa lợi ích giữa quốc gia, doanh nghiệp và nông dân.

Để giảm áp lực cho doanh nghiệp trong bối cảnh thị trường còn biến động, ông Đặng Văn Lành, Ủy viên Thường trực Ban Chấp hành Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), đề nghị Nhà nước tiếp tục hỗ trợ các chương trình xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường mới tại Trung Đông, châu Phi và châu Âu; tăng cường đoàn công tác theo hình thức hợp tác Chính phủ với Chính phủ (G2G) để đàm phán và ký kết hợp đồng tập trung. Ông đồng thời kiến nghị các cơ quan chức năng phối hợp xây dựng chính sách hỗ trợ doanh nghiệp thu mua tạm trữ lúa gạo, nhất là vụ đông xuân 2025-2026; xem xét chính sách hỗ trợ lãi suất cho doanh nghiệp có lượng gạo dự trữ phục vụ xuất khẩu, nhằm chủ động ứng phó các kịch bản thị trường.

Hiện Bộ Công Thương đang xây dựng kế hoạch triển khai chi tiết cho từng thị trường nhằm thúc đẩy quan hệ thương mại, duy trì thị trường bền vững và bảo đảm ổn định chuỗi cung ứng. Trong năm 2025, Bộ đã chủ trì đàm phán và ký các bản ghi nhớ về thương mại gạo với Senegal, Singapore; phối hợp với Hiệp hội Lương thực Việt Nam tổ chức các hoạt động xúc tiến tại Quảng Châu, Quảng Đông và Hồng Kông (Trung Quốc) để duy trì và mở rộng thị trường.

Nhằm xây dựng vùng nguyên liệu ổn định, Vietrisa đề xuất mô hình liên kết nhiều bên giữa hiệp hội, doanh nghiệp và địa phương. Vùng nguyên liệu có thể phát triển linh hoạt, từ vài trăm đến vài chục nghìn ha, giúp doanh nghiệp kiểm soát các yếu tố then chốt như an toàn thực phẩm, dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, chất lượng giống, truy xuất nguồn gốc và lộ trình giảm phát thải phù hợp tiêu chuẩn thị trường cao cấp. Tính đến nay, Vietrisa đã phối hợp với ít nhất 8 doanh nghiệp như Lộc Trời, Trung An, AA, Vạn Lợi, Chín Chín, Angimex… hình thành vùng nguyên liệu tạo ra khoảng 70.000 tấn gạo đạt chuẩn an toàn và có cam kết giảm phát thải. Đây được xem là nền tảng quan trọng để gạo Việt chinh phục các thị trường khó tính, đặc biệt là châu Âu.

Các chuyên gia dự báo, xuất khẩu gạo năm 2026 sẽ có nhiều tín hiệu tích cực khi Philippines dự kiến quay lại nhập khẩu từ tháng 1/2026 dù có điều chỉnh thuế và quy định mới; cùng với sự quay lại của các thị trường truyền thống như Trung Quốc, Bangladesh và các nước châu Phi. Những thỏa thuận thương mại gạo mới và việc nâng cao chất lượng sản phẩm sẽ tiếp tục tăng sức cạnh tranh cho gạo Việt Nam trên thị trường thế giới.

Để ngành lúa gạo phát triển bền vững, ông Nguyễn Anh Sơn, Cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương), đề nghị Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tiếp tục bảo đảm diện tích đất trồng lúa, tái cơ cấu ngành theo hướng chất lượng cao, đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ, xây dựng tiêu chuẩn sản xuất phù hợp yêu cầu hội nhập. Ông nhấn mạnh cần thu hút đầu tư phát triển giống mới, hình thành các vùng nguyên liệu lớn, mở rộng mô hình liên kết sản xuất - tiêu thụ để tạo nguồn cung ổn định và nâng cao giá trị cạnh tranh.

Ngành công thương cũng đề nghị các địa phương tập trung thực hiện quy hoạch vùng trồng, nâng cao chất lượng lúa gạo theo nhu cầu thị trường trong và ngoài nước; hỗ trợ doanh nghiệp xây dựng và nhân rộng mô hình liên kết theo tinh thần “lợi ích hài hòa, rủi ro chia sẻ”, đảm bảo chuỗi giá trị ổn định. Ông Sơn cho rằng ngành nông nghiệp cần hướng dẫn doanh nghiệp và địa phương tuân thủ nghiêm tiêu chuẩn chất lượng, chủ động đàm phán tháo gỡ rào cản kỹ thuật, khai thác cơ chế trao đổi tín chỉ carbon và triển khai Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp tại Đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2030.