Nâng cao năng lực xuất nhập khẩu và tái cấu trúc chuỗi cung ứng trong bối cảnh mới

Phó Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương) Bùi Quang Hưng

Địa chính trị và sự phân mảnh của thương mại toàn cầu

Tại Hội thảo “Định hướng và giải pháp xây dựng chuỗi cung ứng an toàn, bền vững cho doanh nghiệp trong bối cảnh địa chính trị mới”, PGS.TS. Bùi Quang Tuấn, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam và Thế giới phân tích, địa chính trị hiện nay không còn được hiểu đơn thuần là xung đột quân sự hay tranh chấp lãnh thổ, mà là sự cạnh tranh quyền lực dài hạn giữa các quốc gia và khối kinh tế trên nhiều không gian mới như công nghệ, dữ liệu, năng lượng, tiêu chuẩn và khí hậu. Không gian địa lý vì thế trở thành một dạng quyền lực kinh tế, gắn với khả năng kiểm soát tuyến giao thông, chuỗi cung ứng và tài nguyên chiến lược

Các điểm nóng địa chính trị như xung đột Nga - Ukraine, căng thẳng tại Trung Đông, Biển Đỏ, Biển Đông đã và đang làm gián đoạn dòng chảy thương mại, đẩy chi phí logistics tăng cao và buộc các doanh nghiệp toàn cầu phải xem xét lại chiến lược sản xuất - cung ứng. Cạnh tranh Mỹ - Trung, theo nhận định của PGS.TS. Bùi Quang Tuấn, đã vượt ra ngoài khuôn khổ thương mại để trở thành cuộc đua về công nghệ lõi, kiểm soát xuất khẩu, đầu tư và dữ liệu, với hệ quả là chuỗi cung ứng toàn cầu bị “quốc gia hóa” từng phần và phân mảnh theo khối lợi ích.

Ở chiều chính sách, chủ nghĩa bảo hộ gia tăng rõ nét. Việc Hoa Kỳ sử dụng thuế quan như một công cụ gây sức ép thương mại, cùng với việc Liên minh châu Âu áp dụng các cơ chế như CBAM, luật ESG và CSRD, đã khiến thương mại tự do chuyển dần sang thương mại có điều kiện. PGS.TS. Bùi Quang Tuấn nhận định EU đang nổi lên như một “cực quyền lực tiêu chuẩn”, buộc các quốc gia và doanh nghiệp ngoài EU, trong đó có Việt Nam, phải điều chỉnh toàn bộ chuỗi cung ứng nếu muốn tiếp cận thị trường này

Trong bối cảnh đó, toàn cầu hóa không chấm dứt nhưng “trùng xuống”, nhường chỗ cho các xu hướng như khu vực hóa, “China+1”, “friend-shoring” và “near-shoring”. Đây chính là nền bối cảnh mới mà hoạt động xuất nhập khẩu của Việt Nam đang phải thích ứng.

Doanh nghiệp Việt Nam trước yêu cầu tái cấu trúc chuỗi cung ứng

Bà Đặng Hồng Nhung, đại diện Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công Thương) cho rằng Việt Nam đã đạt được những bước tiến dài trong gần ba thập kỷ qua. Kim ngạch xuất nhập khẩu tăng từ mức 13,4 tỷ USD năm 1995 lên 786,9 tỷ USD năm 2024, tương đương tăng gần 59 lần. Đến năm 2025, tổng kim ngạch được dự báo vượt mốc 900 tỷ USD, đưa Việt Nam vào nhóm các nền kinh tế thương mại lớn trên thế giới

Đáng chú ý, Việt Nam đã chuyển mình từ một quốc gia nhập siêu sang xuất siêu bền vững, với năm 2025 được ghi nhận là năm xuất siêu thứ 10 liên tiếp. Xuất khẩu không chỉ tăng về quy mô mà còn mở rộng về thị trường, với số thị trường đạt kim ngạch trên 1 tỷ USD tăng đều qua các năm. Các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới như CPTPP và EVFTA tiếp tục phát huy hiệu quả, giúp hàng hóa Việt Nam thâm nhập sâu hơn vào các thị trường có tiêu chuẩn cao.

Tuy nhiên, cùng với việc ghi nhận kết quả, đại diện Cục Xuất nhập khẩu cũng thẳng thắn chỉ ra những hạn chế. Cơ cấu xuất khẩu vẫn phụ thuộc lớn vào khu vực FDI, trong khi doanh nghiệp trong nước chưa đóng vai trò tương xứng. Giá trị gia tăng của hàng xuất khẩu còn thấp, chuỗi giá trị nội địa chưa bền vững và mức độ đa dạng hóa thị trường, nguồn cung còn chậm. Đặc biệt, nguy cơ bị điều tra phòng vệ thương mại ngày càng gia tăng, với hàng trăm vụ việc đã được khởi xướng đối với hàng xuất khẩu Việt Nam trong những năm gần đây.

Hội thảo “Định hướng và giải pháp xây dựng chuỗi cung ứng an toàn, bền vững cho doanh nghiệp trong bối cảnh địa chính trị mới”

Phó Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại (Bộ Công Thương) Bùi Quang Hưng cho rằng bối cảnh địa chính trị mới đang tạo ra sức ép lớn đối với cộng đồng doanh nghiệp Việt Nam, nhất là khi nền kinh tế có độ mở cao và kim ngạch xuất nhập khẩu gấp nhiều lần GDP. Doanh nghiệp phải đối diện đồng thời với rủi ro phụ thuộc thị trường, gian lận xuất xứ, điều tra phòng vệ thương mại và áp lực tuân thủ các tiêu chuẩn ngày càng khắt khe về môi trường, phát thải và trách nhiệm xã hội

Tuy vậy, ông Bùi Quang Hưng cũng nhấn mạnh rằng xu hướng tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu đang mở ra những cơ hội mới. Nhiều tập đoàn và nhà nhập khẩu quốc tế đang tìm kiếm các đối tác sản xuất an toàn, ổn định và có khả năng đáp ứng tiêu chuẩn cao. Đây là thời điểm để doanh nghiệp Việt Nam không chỉ mở rộng thị trường, mà còn nâng cao vị thế trong chuỗi giá trị, từng bước tham gia sâu hơn vào các khâu có giá trị gia tăng cao.

Trong bối cảnh đó, xúc tiến thương mại cần được nhìn nhận như một công cụ chiến lược. Theo Phó Cục trưởng Cục Xúc tiến thương mại, xúc tiến thương mại hiện đại không chỉ dừng ở việc kết nối cung – cầu, mà còn phải gắn với cung cấp thông tin thị trường, cảnh báo rủi ro, hỗ trợ doanh nghiệp hiểu và tuân thủ các tiêu chuẩn mới, đồng thời thúc đẩy liên kết giữa doanh nghiệp trong nước với chuỗi cung ứng quốc tế.

Từ góc độ nghiên cứu, PGS.TS. Bùi Quang Tuấn chỉ ra rằng điểm nghẽn lớn nhất của Việt Nam hiện nay nằm ở nội lực doanh nghiệp và chuỗi giá trị trong nước. Tỷ lệ doanh nghiệp Việt Nam có khả năng tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu còn rất thấp, số doanh nghiệp làm chủ công nghệ lõi chỉ chiếm tỷ lệ nhỏ. Giá trị gia tăng trong xuất khẩu của nhiều ngành công nghiệp chủ lực vẫn ở mức khiêm tốn, phản ánh việc Việt Nam chủ yếu tham gia ở các khâu thấp của chuỗi giá trị

Bên cạnh đó, sự liên kết giữa doanh nghiệp trong nước với doanh nghiệp FDI còn hạn chế, tỷ lệ nội địa hóa thấp, trong khi chi phí logistics và chi phí tuân thủ các tiêu chuẩn xanh ngày càng tăng. Theo PGS.TS. Bùi Quang Tuấn, nếu không có những đột phá về công nghệ, thể chế và nguồn nhân lực, Việt Nam sẽ khó tận dụng được cơ hội từ làn sóng tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu.