Người về sông Tương

LTS: Người Việt Nam nhiều thế hệ, đến nay vẫn hát những giai điệu mượt mà, trữ tình và đượm chút buồn man mác: “Ai có về bên bến sông Tương/ Nhắn người duyên dáng tôi thương…”. Ca khúc ngân lên, như một lời nhắn gửi, như một nỗi hoài vọng, lại như một niềm khắc khoải xa xăm… thoát ra từ đáy lòng của những ai từng mang một mối tình đơn phương. Bài viết của Trần Kiêm Đoàn sẽ mang đến cho chúng ta những hiểu biết thú vị vể tác giả ẩn danh của ca khúc trữ tình lừng danh này.

Giáo sư Ngô Văn Giảng

Thầy Ngô Văn Giảng vừa tạ thế, hưởng thọ 89 tuổi. Tin buồn loan ra, tôi bâng khuâng nhớ về 54 năm trước, năm 1959, thầy là giáo sư âm nhạc của chúng tôi tại trường Hàm Nghi, Huế. Thuở ấy, thầy mới ngoài 30, dáng điệu phương cường, đi chiếc xe gắn máy hiệu Zunndapp của Đức nổ bịch bịch vang cả sân trường.

Vào mấy năm đầu thập niên 1950, khi bản nhạc để đời của thầy, Ai về sông Tương, trở thành một bản tình ca thời danh với tên tác giả là Thông Đạt thì ít ai để ý rằng, đó là bản tình ca của giáo sư âm nhạc Ngô Văn Giảng.

Thầy kể rằng, thời trai trẻ, thầy ở Thành Nội và yêu một cô gái ở Kim Long – Kim Long có gái mỹ miều; trẫm thương, trẫm nhớ, trẫm liều trẫm đi… mà – nhưng duyên không thành vì gia đình nho phong của cô không có cái nhìn thiện cảm với đời nghệ sĩ, nhất là nghệ sĩ trong ngành âm nhạc, xướng ca… Thế là chia tay và cô đi lấy chồng!

Rồi một hôm, thầy vào rạp Xi-nê Tân Tân, gần cầu Trường Tiền bên bờ Bắc sông Hương để coi phim, tình cờ, ngay trước mắt thầy, ở hàng ghế trước có một thiếu nữ tóc dài. Tuy nhìn không rõ mặt nhưng từ dáng dấp đến hương tóc thoang thoảng mùi hoa ngâu của người thiếu nữ đã làm sống lại hình ảnh người tình Kim Long.

Thầy bị xúc động đến nỗi không thể ngồi lại lâu hơn trong rạp chiếu bóng để xem phim, nên vội vàng ra khỏi rạp. Thầy đạp xe dọc theo bờ sông Hương để về nhà. Thoáng chốc dòng sông Hương hiện ra như là dòng sông Tương chia biệt trong truyện tình cổ thư Trung Quốc.

Vừa đến nhà, thầy quẳng ngay chiếc xe đạp ngoài hiên, đi nhanh vào nhà và vội vã sáng tác bản nhạc bằng tất cả sự hoài niệm và háo hức nghệ thuật với sự chấn động dị thường như phép lạ hóa thân. Bản nhạc Ai về sông Tương được viết ra trong vòng 15 phút!

Sau đó, thầy bí mật ký tên là Thông Đạt và chép một bản gửi ra Đài phát thanh Pháp Á ở Hà Nội. Ngay sau đó, Mạnh Phát vừa là nhạc sĩ vừa là ca sĩ đã hát bản Ai về sông Tương lần đầu trên Đài Pháp Á. Bản nhạc sáng tác năm 1949 đã nhanh chóng nổi tiếng trong cả nước.

Trải qua hơn 60 năm, những mối tình đã cũ, những hẹn hò thuở răng trắng tóc xanh đã trở thành hoài niệm. Nhưng Ai về sông Tương vẫn mới như thời gian là nước chảy qua cầu, vẫn còn là tiếng lòng tình tự của những đôi tình nhân ước hẹn không thành. Bản nhạc với một giai điệu thướt tha lãng mạn, đã làm dậy lên nguồn tình cảm mượt mà mà rất “sang” ấy như một dòng suối tươi tắn, mát dịu:

Ai có về bên bến sông Tương/ Nhắn người duyên dáng tôi thương/ Bao ngày ôm mối tơ vương/ Tháng với ngày mơ nhuốm đau thương/ Tâm hồn mơ bóng em luôn/ Mong vài lời em ngập hương…

Cũng theo lời thầy vui vui kể chuyện rằng, Mạnh Phát, là bạn thân của Văn Giảng, đã nhờ Văn Giảng đến nhà ấn hành tân nhạc gần như độc nhất thời bấy giờ là nhà xuất bản Tinh Hoa ở Huế để hỏi cho ra Thông Đạt là ai. Nhưng mãi đến ba tháng sau thì tông tích của Thông Đạt mới được tiết lộ. “Mạnh Phát vô Huế chơi khi biết tui là Thông Đạt, hắn đấm lưng tui thùi thụi như rứa thì thôi!”, thầy Văn Giảng nói.

Một lần trong giờ học nhạc, trò Nguyễn Xuân Huế là tay đọc tiểu thuyết đệ nhất trong lớp hỏi thầy: “Thưa thầy, tại sao mình có sông Hương, mình cũng có Hương giang đầu, Hương giang vĩ mà thầy lại phải vay mượn sông Tương của Tàu như rứa ạ?”.

Thầy trả lời, đại khái là tại sông Hương chưa có chuyện tình nào nổi tiếng trong tình sử như sông Tương. Tương Giang là một con sông ở Trung Hoa, bắt nguồn từ núi Duyên Hải, chảy qua Hồ Nam dài hơn hai ngàn dặm. Còn ý “ai về sông Tương” của thầy trong bản nhạc là bắt nguồn từ cảm hứng của bốn câu thơ tình sử trích từ khúc Trường Tương Tư của nàng Lương Ý, đời Hậu Chu.

Nàng và Lý Sinh yêu nhau say đắm nhưng phải chia tay. Nàng làm thơ mong gửi gắm nguồn tâm sự đau khổ khi phải xa cách người yêu: Quân tại Tương Giang đầu/ Thiếp tại Tương Giang vĩ/ Tương tư bất tương kiến/ Đồng ẩm Tương giang thủy (tạm dịch: Chàng ở đầu sông Tương/ Thiếp ở cuối sông Tương/ Nhớ nhau không thấy mặt/ Cùng uống nước sông Tương).

Trong những ngày phong trào đấu tranh Phật giáo chống Mỹ tại Huế năm 1963, có lần tôi gặp thầy trên con đò Thừa Phủ, thầy nói là lên chùa Từ Đàm nhưng đường sá trở ngại phải đi đò sang sông rồi đi bộ lên chùa. Khi đò ra giữa sông tôi nghịch ngợm hỏi thầy: “Thưa thầy, đã có ai về sông Tương chưa ạ?”.

Thầy cũng cười đáp lại: “Đối với tôi thì sông Tương là sông Hương. Tôi chỉ mong cuối đời về lại con sông này…”. Ngày đó và bây giờ, tôi tự hiểu khái niệm “cuối đời về lại” của thầy là linh khí của con người luân lưu sống giữa hồn thiêng sông núi. Nếu vậy, thì hôm nay thầy đã về sông Tương.

Đó là lần cuối tôi gặp thầy Văn Giảng. Nhưng sau đó không lâu, tôi lại được “gặp” thầy qua một tác phẩm mang tính chất đạo ca của khách hành hương mà tôi đã gặp trên chuyến đò Thừa Phủ: Nhạc phẩm Từ Đàm quê hương tôi. Lần này thầy để tên tác giả là Nguyên Thông. Bản nhạc tuy được liệt vào thể loại nhạc tôn giáo nhưng cả giai điệu lẫn ca từ đã vượt ra ngoài khuôn khổ giới hạn của văn hóa chùa viện. Quê hương tôi miền Trung/ Sớm hôm chuông chùa nhẹ rung/ Tiếng muôn đời hồn tổ tiên kiêu hùng/ Ôi uy nghiêm bóng chùa Từ Đàm/ Nơi yêu thương phát nguồn đạo vàng/ Qua bao giông tố chùa Từ Đàm tôi vẫn còn…

Những nhạc sĩ tài hoa của nền tân nhạc Việt Nam lần lượt ra đi. Nghệ thuật và người nghệ sĩ đến với đời và ra đi không bằng tấm vé một chiều. Tác phẩm để lại cho thế hệ kế thừa sẽ làm cho con đường sáng tạo nghệ thuật rộn ràng và phong quang hơn. Với hơn 50 tác phẩm âm nhạc phong phú về giá trị nghệ thuật để lại cho đời, nhạc sĩ Văn Giảng đã cống hiến phần tinh hoa lớn nhất của đời mình vì lợi lạc của tha nhân mà các nhà tu hành Phật giáo thường gọi là “công hạnh viên thành”.

Trần Kiêm Đoàn