Vẫn là giấc mơ chuỗi giá trị nông sản

Ảnh minh họa

Phải dựa nhà cung ứng ngoại…

Hiện nay, Việt Nam đã có quan hệ với trên 200 quốc gia, vùng lãnh thổ, đã ký hiệp định thương mại với 61 nước và thỏa thuận đối xử tối huệ quốc với 68 quốc gia. Chính vì thế, nên hội nhập kinh tế hay tham gia vào toàn cầu hóa được xem là mang lại cơ hội to lớn cho Việt Nam trong mở rộng thị trường xuất khẩu nông sản. Nhưng thực tế cho thấy, cơ hội nhiều thì thách thức lớn, nhất là khi khả năng cạnh tranh của hàng nông sản Việt Nam đang đứng cuối cùng trong chuỗi giá trị.

Tiến sĩ Nguyễn Bích Thủy, Đại học Kinh tế Hà Nội phân tích 3 mô hình cơ bản trong chuỗi giá trị toàn cầu đối với nông sản. Thứ nhất, chuỗi do các nhà sản xuất triển khai và quản lý, do những người sản xuất tự liên kết và hình thành chuỗi giá trị, thu hút sự tham gia của các bên cung ứng vật tư, giống, chế biến, các nhà xuất khẩu, vận chuyển và cuối cùng là thu hút nhà phân phối, bán lẻ.

Khi đó, thương hiệu của sản phẩm nông nghiệp được khai thác tối đa lợi thế của chỉ dẫn địa lý hoặc nhãn hiệu tập thể như trường hợp cà phê Buôn Ma Thuột, hoa Đà Lạt, VinaTea…

Thứ hai, là chuỗi giá trị do nhà bán lẻ quản lý, nông sản trong chuỗi giá trị này ở dạng đã chế biến hoàn chỉnh hoặc các loại rau quả tươi, nông sản tươi sống. Và phần lớn nông sản này mang thương hiệu của DN sản xuất và thương hiệu của nhà bán lẻ, như nhãn hàng riêng của Co.op Mart…

Trong chuỗi giá trị này, quy trình sản xuất và chất lượng nông sản tuân thủ quy định rất nghiêm ngặt của nhà bán lẻ. Lợi thế trong chuỗi này là sản phẩm nông nghiệp gia tăng hình ảnh thương hiệu tại thị trường nước ngoài, từ đó có thể triển khai hệ thống riêng và phân phối trực tiếp hàng hóa đến người tiêu dùng cuối cùng. Mô hình thứ ba là chuỗi giá trị hàng nông sản do bên cung ứng (là DN xuất, nhập khẩu hoặc nhà phân phối, chế biến lại...) quản lý.

Nông sản đều mang thương hiệu của bên cung ứng, hoặc có sự kết hợp cả thương hiệu của bên cung ứng và thương hiệu riêng của nông sản (thường dưới dạng tên gọi nguồn gốc, xuất xứ của nông sản), trong đó vai trò chủ đạo là thương hiệu của bên cung ứng.

Hiện nay, tỷ lệ rất lớn nông sản Việt Nam (chiếm 85% – 90%) đang tham gia chuỗi theo mô hình thứ ba này, vì thế buộc phải xuất khẩu nông sản dưới dạng thô hoặc sơ chế. Và người tiêu dùng nước ngoài rất ít, thậm chí không biết đó là nông sản Việt Nam.

Mãi vẫn nhỏ, lẻ…

Tiến sĩ Trần Tiến Khai, Khoa Kinh tế, trường Đại học Kinh tế TP. Hồ Chí Minh cho biết, hầu hết chuỗi nông sản Việt Nam sản xuất theo hình thức truyền thống, tác nhân tham gia theo hình thức thị trường tự do, mua bán giao dịch diễn ra tùy ý và theo lợi ích từng cá nhân. Nhưng chuỗi này không đảm bảo lợi ích của người tiêu dùng, không kiểm soát được chất lượng sản phẩm nông sản.

Hiện nay, hình thức chuỗi giá trị này phổ biến đối với hầu hết sản phẩm nông nghiệp có thế mạnh xuất khẩu của Việt Nam như lúa gạo, thịt, cà phê, rau quả… Trên thực tế, chừng nào chuỗi giá trị nông sản này còn tồn tại, thì sản phẩm nông sản Việt Nam chưa thể thoát khỏi vị trí cuối bảng trong chuỗi giá trị nông sản thế giới.

Hiện nay, ngành nông nghiệp đang hướng đến việc tham gia hiệu quả vào chuỗi giá trị nông sản toàn cầu để phát triển bền vững, nhưng xuất phát từ ruộng đất manh mún, tự phát, nên việc chuyển đổi nhanh sang nền nông nghiệp hàng hóa có giá trị gia tăng cao không dễ.

Việc hình thành được chuỗi liên kết để kiểm soát chặt từ khâu sản xuất, chế biến đến tiêu thụ sản phẩm, trên cơ sở tổng thể quy hoạch phát triển nông nghiệp, với sự tham gia tích cực của 4 nhà (DN, nhà nông, nhà khoa học và Nhà nước) chưa có hiệu quả.

Việc đáp ứng yêu cầu chất lượng nông sản sạch từ khâu nuôi trồng, để có nguồn nguyên liệu chế biến nhiều, chất lượng tốt và đồng đều đối với nông sản Việt Nam hiện còn rất khó khăn. Bởi thói quen canh tác lạc hậu của phần lớn nông dân chưa thay đổi.

Bên cạnh đó, việc xây dựng hệ thống phân phối hàng hóa nông sản luôn là khâu yếu nhất, do thiếu sự liên kết giữa nông dân và DN thu mua, phân phối. Trong thực tế hiện nay, các DN xuất khẩu trong nước ít tổ chức mạng lưới phân phối chính thống, mà thường dựa vào mạng lưới thu mua của tư thương, dẫn tới việc giá nông sản trồi sụt bấp bênh.

Đó là chưa kể, nông sản Việt Nam luôn có giá thấp hơn hàng cùng loại của các nước khác, do quá chú trọng về số lượng, nên bỏ qua điều rất quan trọng là xây dựng thương hiệu.