Cú huých thể chế - Chìa khóa vàng cho khát vọng Việt Nam 2045

Xóa bỏ những rào cản cố hữu về thể chế

Chia sẻ tại buổi công bố báo cáo, bà Mariam J. Sherman - Giám đốc WB tại Việt Nam, Campuchia và Lào khẳng định: “Quá trình hướng tới mục tiêu trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045 đã cho thấy rõ vai trò quan trọng của thể chế trong việc đảm bảo tăng trưởng bền vững. Những nỗ lực cải cách gần đây thể hiện quyết tâm của Việt Nam, song để đạt được mục tiêu này, Việt Nam cần thực hiện những cải cách quyết liệt hơn nữa - “một cú huých thể chế mang tính đột phá’ - nhằm phát huy tối đa tiềm năng của khu vực tư nhân trong thúc đẩy tăng trưởng và tạo ra việc làm chất lượng cho người dân”.

Từ nền tảng cải cách từng bước, thận trọng và tích lũy qua nhiều năm, Việt Nam đã gặt hái được những thành công đáng kể. Tuy nhiên, mô hình cũ nay đã chạm ngưỡng. Những rào cản cố hữu về thể chế đang trở thành điểm nghẽn lớn nhất, không chỉ làm suy giảm hiệu quả đầu tư, mà còn hạn chế động lực đổi mới của doanh nghiệp và sự linh hoạt của chính quyền địa phương. Trong khi đó, thế giới đang thay đổi rất nhanh, và thời gian không còn nhiều.

Một trong những cảnh báo mạnh mẽ nhất từ báo cáo của WB chính là khả năng Việt Nam sẽ không thể vượt lên để đạt ngưỡng nhóm nước có thu nhập cao nếu vẫn duy trì cải cách phân mảnh, thiếu tính hệ thống và không đủ quyết liệt. Cải cách thể chế, ở giai đoạn hiện nay, không còn là một sự lựa chọn - đó là một điều kiện bắt buộc nếu đất nước muốn thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình, bảo đảm ổn định vĩ mô và vươn lên nhóm quốc gia phát triển. Từ thể chế đầu tư công bị “điều chỉnh” bởi quá nhiều luật, cho đến hệ thống công vụ thiếu động lực hành động, từ tình trạng chồng chéo pháp lý trong môi trường kinh doanh cho đến việc quản lý đất đai, quy hoạch còn nhiều bất cập - tất cả đều là những biểu hiện rõ ràng của “điểm nghẽn thể chế” mà Việt Nam cần tháo gỡ ngay.

Nhưng quan trọng hơn, theo các chuyên gia, là cải cách thể chế phải bắt đầu bằng một sự thay đổi căn bản trong tư duy và cách tiếp cận. Thể chế không chỉ là vấn đề của luật pháp, mà còn là câu chuyện về năng lực thực thi, niềm tin và trách nhiệm.

Theo PGS.TS. Trần Đình Thiên, việc Đảng chính thức xác lập vai trò trung tâm cho kinh tế tư nhân là một chủ trương mạnh mẽ, mang tính biểu tượng lớn, khiến cả xã hội “tưng bừng” hy vọng. Song, khu vực kinh tế tư nhân Việt Nam còn yếu, lại được giao sứ mệnh là động lực quan trọng nhất, vậy làm thế nào để hoàn thành “sứ mệnh” là cả một thách thức và cần sự hỗ trợ rất nhiều từ quốc tế, từ bài học kinh nghiệm tới sự hỗ trợ về tài chính.

Tương lai thu nhập cao của Việt Nam phụ thuộc vào cách Việt Nam giải quyết vấn đề việc làm trong một cơ cấu phát triển mới. Khu vực kinh tế tư nhân Việt Nam đang đảm bảo hơn 80% việc làm nhưng chủ yếu là lao động kỹ năng chưa cao. Trong tương lai doanh nghiệp sẽ sử dụng nhiều tới trí tuệ nhân tạo, robot thay thế cho con người thì sẽ phải giải quyết bài toán về việc làm như thế nào. Nên về cách tiếp cận, chuyên gia này cho rằng phải “khác thường”, phải “phi thường” hơn, còn nếu những cải cách, cải tiến vẫn chỉ “thông thường” thì sẽ khó giải quyết được vấn đề.

Về việc đảm bảo cân bằng được dài hạn và ngắn hạn, ông Thiên cho biết, mục tiêu đặt ra rất then chốt là phải “thay máu” lực lượng doanh nghiệp và lực lượng lao động Việt Nam. Thay máu ở đây hiểu theo cách lực lượng doanh nghiệp đang nhỏ, yếu, sức cạnh tranh không cao, làm sao để hệ thống doanh nghiệp này chuyển sang một trình độ, nấc thang khác, đó chính là các doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, doanh nghiệp công nghệ cao, tạo ra giá trị gia tăng nhiều hơn. Đối với lực lượng lao động logic cũng tương tự như vậy. Cần đảm bảo được các yếu tố này để tạo ra một nền kinh tế thu nhập cao, bền vững chứ không phải nền kinh tế thu nhập cao về mặt số lượng nhưng cấu trúc có vấn đề.

Vậy cần làm thế nào? Chuyên gia này cho rằng, hiện nay, một trong những điểm mấu chốt là tình trạng phân biệt đối xử giữa các thành phần kinh tế còn nặng nề, giữa khu vực FDI và trong nước, giữa khu vực nhà nước và tư nhân, hay ngay trong khu vực tư nhân. Nếu không xử lý được tình trạng đó trong tiếp cận nguồn lực thì không thể giải quyết được. Cho nên đột phá, mấu chốt là tạo ra môi trường kinh doanh tự do cho tất cả các thành phần và đảm bảo cạnh tranh công bằng. Muốn vậy, điểm đột phá chính là sự hỗ trợ thế nào cho từ Chính phủ xuống cho hiệu quả. Hiện nay, cách đặt vấn đề tinh gọn bộ máy, sắp xếp lại bộ máy quản lý từ trung ương tới địa phương là điểm đột phá rất mạnh.

Khung các thể chế hỗ trợ thị trường (nguồn: Báo cáo “Việt Nam 2045 – Đột phá: Thể chế cho một Tương lai Thu nhập cao” của WB)

Trao quyền đi đôi với trách nhiệm

Cải cách thể chế thành công đòi hỏi phải thay đổi tận gốc tư duy xây dựng và thực thi chính sách. Việt Nam không thể tiếp tục mô hình “quản lý chi tiết” trong khi nền kinh tế đang vận hành ngày càng linh hoạt và phức tạp. Hệ thống pháp luật cần chuyển từ mô hình cũ - can thiệp mọi khâu, quy định từng bước - sang mô hình luật khung, luật nguyên tắc, tập trung vào kiểm soát hành vi sai phạm, vào hậu kiểm thay vì tiền kiểm. Để làm được điều đó, vai trò của bộ máy hành pháp - đặc biệt là ở địa phương - phải được tái thiết lại: trao quyền đi đôi với trách nhiệm. Ông Đậu Anh Tuấn – Phó Tổng Thư ký, Trưởng Ban Pháp chế VCCI khuyến nghị phải thay đổi cả cách làm luật: Từ quy định chi tiết sang tiếp cận nguyên tắc – nơi mà chính quyền được trao quyền linh hoạt trong khuôn khổ luật để phản ứng nhanh với thực tế. Đó cũng là cách để thúc đẩy năng lực thực thi và tính tự chủ ở địa phương. Chuyên gia này cũng thẳng thắn chỉ ra rằng, nhiều địa phương vẫn đang rơi vào trạng thái “chờ chỉ đạo”, thiếu quyết đoán và không có đủ cơ chế khuyến khích đổi mới. Điều này cho thấy cải cách thể chế không thể chỉ làm ở trung ương, mà phải là cuộc cải cách đồng bộ, từ dưới lên.

Một trong những điểm nhấn đáng chú ý trong báo cáo của WB là khuyến nghị định hình vai trò Nhà nước – từ người can thiệp chi tiết sang người kiến tạo luật chơi và đảm bảo thực thi công bằng. Trong bối cảnh khu vực tư nhân đang chiếm hơn 60% giá trị gia tăng của nền kinh tế, Nhà nước không thể là điều hành từng thương vụ, phê duyệt từng thủ tục, mà là kiến tạo hệ thống minh bạch, nhất quán và tin cậy. Điều này càng trở nên cấp thiết trong một môi trường toàn cầu đang cạnh tranh bằng thể chế, chứ không chỉ bằng chi phí.

Cải cách công vụ, do đó, cần đi kèm với cải cách pháp luật. Một bộ máy hành chính trì trệ, sợ trách nhiệm, thiếu minh bạch và không chịu giám sát sẽ vô hiệu hóa mọi nỗ lực cải cách. Ngược lại, nếu chính quyền dám chịu trách nhiệm, có động lực đổi mới và được bảo vệ khi làm đúng thì có thể tạo ra hiệu ứng lan tỏa tích cực trong toàn hệ thống. Đây cũng chính là những gì mà cả hệ thống chính trị đã và đang nỗ lực làm, thông qua sắp xếp bộ máy và triển khai mô hình chính quyền địa phương 2 cấp.

Giấc mơ trở thành quốc gia thu nhập cao vào năm 2045 là mục tiêu đầy khát vọng nhưng không xa vời. Cú huých thể chế chính là một trong những động lực chiến lược để hiện thực hóa. Thể chế minh bạch, hiệu quả và công bằng sẽ là chất xúc tác mạnh mẽ cho sáng tạo, cho niềm tin, cho tăng trưởng bền vững.