Đã đến lúc tái cấu trúc toàn diện ngành hàng chanh leo

Theo ông Tô Vinh Huấn, đại diện Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NN & MT), chanh leo chỉ có thể phát triển ổn định khi toàn bộ chuỗi giá trị, từ giống, canh tác, thu hoạch đến chế biến và thị trường, được chuẩn hóa và liên kết chặt chẽ.

Xuất khẩu duy trì đà tăng - tín hiệu phục hồi mạnh mẽ

Thực tế cho thấy, xuất khẩu chanh leo Việt Nam đang phát đi những tín hiệu tích cực. Theo số liệu từ Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, Bộ NN & MT giai đoạn 2015-2023, chứng kiến mức tăng trưởng ấn tượng của chanh leo Việt Nam, khi kim ngạch xuất khẩu tăng đều và đạt đỉnh năm 2023 với 222,5 triệu USD. Dù năm 2024 có giảm còn 171,5 triệu USD, nhưng chỉ trong 10 tháng đầu năm 2025, giá trị xuất khẩu đã đạt 202,1 triệu USD, cho thấy đà phục hồi mạnh mẽ từ thị trường quốc tế. Đáng chú ý, 80% giá trị xuất khẩu đến từ sản phẩm phục vụ chế biến – minh chứng cho tiềm năng phát triển công nghiệp chế biến sâu ở trong nước.

Theo ông Tô Vinh Huấn, chanh leo rất phù hợp với điều kiện sinh thái Việt Nam, có thời gian sinh trưởng ngắn, năng suất cao và có thị trường tiêu thụ rộng, đặc biệt trong lĩnh vực chế biến. Tuy nhiên,ông Tô Vinh Huấn cho biết sau giai đoạn tăng trưởng nhanh, ngành hàng đang bộc lộ nhiều bất cập. Chất lượng giống chưa đồng đều, công tác kiểm soát giống sạch bệnh còn hạn chế. Sản xuất chủ yếu theo quy mô nông hộ khiến quy trình kỹ thuật khó được áp dụng thống nhất, chất lượng sản phẩm thiếu ổn định và không đáp ứng yêu cầu xuất khẩu.

Mối liên kết giữa doanh nghiệp, hợp tác xã và nông dân vẫn lỏng lẻo, chưa hình thành được các chuỗi gắn kết bền vững. Bên cạnh đó, hạ tầng bảo quản và chế biến còn hạn chế, dẫn tới tổn thất sau thu hoạch và làm giảm giá trị nông sản. Trên thị trường quốc tế, các tiêu chuẩn về dư lượng hóa chất, kiểm dịch và an toàn thực phẩm ngày càng khắt khe, tạo thêm áp lực lớn đối với hoạt động sản xuất và xuất khẩu của ngành.

Làm rõ hơn thực trạng này, ông Huấn cho biết thêm, hiện 90% diện tích chanh leo vẫn do các nông hộ nhỏ lẻ canh tác. Việc sản xuất phân tán khiến nông dân khó áp dụng quy trình chuẩn và khó kiểm soát dư lượng thuốc bảo vệ thực vật - yếu tố then chốt để đáp ứng yêu cầu của các thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản hay Trung Quốc. Nhiều vùng nguyên liệu chưa đủ điều kiện cấp mã số vùng trồng, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng xuất khẩu chính ngạch.

Ở góc độ địa phương, ông Đoàn Ngọc Có, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Gia Lai chỉ ra thêm, sự phát triển của ngành hàng vẫn đối mặt với nhiều thách thức như biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp; nhiều diện tích trồng chanh leo còn manh mún, rời rạc; không ít hộ dân vẫn trồng tự phát trên những chân đất và điều kiện nước tưới chưa phù hợp; công tác quản lý chất lượng giống chưa thật sự vững chắc; trong khi các thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản và Trung Quốc ngày càng đưa ra yêu cầu nghiêm ngặt hơn về tiêu chuẩn kỹ thuật, chất lượng và truy xuất nguồn gốc.

“Muốn thúc đẩy ngành hàng chanh leo phát triển bền vững theo chuỗi liên kết thì cần sự thống nhất cao về nhận thức và hành động giữa các chủ thể tham gia. Trong đó, mối quan hệ hữu cơ giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp chính là yếu tố quyết định thành công của toàn chuỗi giá trị”, ông Đoàn Ngọc Có nhấn mạnh.

Tái cấu trúc theo chuỗi liên kết phát triển bền vững

Theo Đề án phát triển cây ăn quả chủ lực đến năm 2030, ngành chanh leo Việt Nam được định hướng mở rộng diện tích lên khoảng 12.000 - 15.000 ha, với mục tiêu đạt sản lượng 250.000 - 300.000 tấn, tập trung chủ yếu tại các tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Lâm Đồng, Quảng Trị, Sơn La và Nghệ An. Để hiện thực hóa mục tiêu này, ngành cần tái cấu trúc toàn diện theo hướng liên kết sâu giữa nông dân - hợp tác xã - doanh nghiệp, lấy doanh nghiệp làm hạt nhân dẫn dắt.

Trước hết, cần quy hoạch lại vùng sản xuất theo hướng tập trung, đồng bộ và bền vững. Chỉ những khu vực có điều kiện sinh thái phù hợp, có khả năng thâm canh và đáp ứng yêu cầu phòng trừ sâu bệnh mới được mở rộng diện tích. Quy hoạch phải gắn với nhu cầu của doanh nghiệp chế biến để bảo đảm đầu ra ổn định và lâu dài.

Bên cạnh đó, quản lý giống cần được siết chặt. Ngành phải ban hành bộ tiêu chuẩn, quy chuẩn giống, tăng cường kiểm tra cơ sở sản xuất giống, hỗ trợ doanh nghiệp công nhận cây đầu dòng - vườn đầu dòng, đồng thời khuyến khích nghiên cứu và chọn tạo các giống có năng suất, chất lượng cao và khả năng kháng bệnh tốt.

Một yêu cầu quan trọng khác là nâng cao năng lực chế biến và bảo quản. Việc thu hút đầu tư thêm các nhà máy chế biến sâu, phát triển hệ thống kho lạnh, kho dự trữ và hỗ trợ doanh nghiệp nâng cấp công nghệ sẽ giúp giảm thất thoát sau thu hoạch và tăng giá trị gia tăng cho sản phẩm.

Trong chuỗi giá trị, doanh nghiệp được xác định là hạt nhân dẫn dắt. Doanh nghiệp cần chủ động ký kết hợp đồng bao tiêu minh bạch, dài hạn với nông dân thông qua hợp tác xã; đồng thời chuyển giao kỹ thuật, hướng dẫn áp dụng quy trình canh tác theo VietGAP, GlobalGAP hoặc sản xuất hữu cơ. Khi vùng nguyên liệu được chuẩn hóa, doanh nghiệp mới có thể tự tin mở rộng xuất khẩu và giữ vững thị trường.

Bên cạnh đó, hệ thống dự báo và kiểm soát chất lượng cần được tăng cường. Phải thường xuyên cung cấp thông tin về sâu bệnh, hướng dẫn người dân các biện pháp phòng trừ an toàn và hiệu quả. Đồng thời, năng lực kiểm nghiệm dư lượng thuốc bảo vệ thực vật tại địa phương phải được nâng cao để đáp ứng yêu cầu ngày càng khắt khe của thị trường quốc tế.

Cuối cùng, việc xây dựng thương hiệu chanh leo Việt Nam là nhiệm vụ dài hạn nhưng vô cùng quan trọng. Doanh nghiệp cần đăng ký nhãn hiệu tập thể, chỉ dẫn địa lý và đẩy mạnh truyền thông về sản phẩm an toàn, chất lượng cao. Thương hiệu mạnh sẽ giúp chanh leo Việt Nam nâng cao giá trị, mở rộng thị trường và tạo vị thế trên bản đồ xuất khẩu thế giới. Bên cạnh giữ vững thị trường truyền thống, ngành cần tháo gỡ các rào cản kiểm dịch để mở rộng thị trường, nâng tầm thương hiệu chanh leo Việt Nam trên bản đồ nông sản thế giới, ông Huấn cho biết.

Chanh leo đã khẳng định tiềm năng lớn và khả năng tạo giá trị kinh tế cao, đặc biệt tại các vùng còn nhiều khó khăn. Nhưng để ngành hàng phát triển bền vững, sản xuất phải chuyển từ tự phát sang chuỗi liên kết chặt chẽ, dựa trên nền tảng giống sạch bệnh, quy trình canh tác chuẩn hóa, vùng nguyên liệu đạt chuẩn, hệ thống chế biến sâu và thị trường xuất khẩu ngày càng mở rộng.