Thu hút FDI cần tập trung vào những “vấn đề lõi” để phát triển bền vững

Theo Bộ Tài chính, trong 5 tháng đầu năm 2025, tổng vốn FDI đăng ký mới, điều chỉnh và góp vốn mua cổ phần đạt gần 18,4 tỷ USD, tăng 51,2% so với cùng kỳ năm trước. Đáng chú ý, vốn điều chỉnh tăng gần 3,4 lần và vốn góp mua cổ phần tăng 1,8 lần. Con số này chứng tỏ, không chỉ dòng vốn mới được thu hút, nhiều nhà đầu tư hiện hữu cũng đang mạnh tay mở rộng quy mô, cam kết lâu dài với Việt Nam.

Tuy nhiên, đằng sau bức tranh sáng màu về quy mô vốn, vẫn lộ rõ những “vấn đề lõi” mà Việt Nam buộc phải giải quyết nếu muốn dòng vốn FDI mang lại giá trị gia tăng cao và phát triển lâu dài, bền vững.

Nhiều nhà đầu tư nước ngoài đang mạnh tay mở rộng quy mô, cam kết lâu dài với Việt Nam

Cấu trúc FDI tập trung phần lớn vào lắp ráp, bất động sản

Số liệu thống kê cho thấy trong giai đoạn những năm gần đây, vốn FDI đổ vào ngành chế biến - chế tạo chiếm khoảng 60-68%, bất động sản 21-26%, còn lĩnh vực công nghệ thông tin, công nghệ cao chỉ khoảng 5%. Nhiều dự án FDI lớn vẫn chủ yếu là gia công, lắp ráp, tận dụng lao động giá rẻ, hưởng ưu đãi.

Mô hình thu hút FDI theo kiểu “trải thảm đỏ” để lấp đầy khu công nghiệp, bất kể lĩnh vực, đã từng phát huy tác dụng trong giai đoạn 2005 - 2015, khi Việt Nam cạnh tranh bằng chi phí thấp. Nhưng đến nay, chi phí lao động tăng, sức ép chuyển đổi xanh, yêu cầu phát triển bền vững và tham gia sâu hơn chuỗi giá trị toàn cầu buộc Việt Nam phải thay đổi.

TS. Võ Trí Thành, chuyên gia kinh tế cho rằng, Việt Nam cần dịch chuyển từ thu hút FDI về số lượng sang chất lượng. Nếu không nâng cấp cơ cấu ngành và nhân lực, chúng ta sẽ kẹt mãi ở bậc thang thấp trong chuỗi giá trị.

Nguồn vốn FDI vào công nghệ cao chỉ chiếm 5% tổng vốn đăng

Việc vốn FDI vào công nghệ cao chỉ chiếm 5% tổng vốn đăng ký cho thấy vấn đề cốt lõi là nguồn nhân lực công nghệ cao của Việt Nam vẫn thiếu và yếu. Nhiều chuyên gia nhận xét sinh viên ngành công nghệ còn nặng lý thuyết, thiếu thực hành, thiếu kinh nghiệm R&D (nghiên cứu phát triển).

Đặc biệt, Việt Nam gần như chưa có đội ngũ đủ lớn trong các mảng đang được ưu tiên toàn cầu như trí tuệ nhân tạo (AI), bán dẫn thiết kế (IC design), dữ liệu lớn (big data). Trong khi đó, chính những lĩnh vực này mới tạo giá trị gia tăng cao, thúc đẩy chuyển đổi số, xây dựng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.

Ông Nguyễn Anh Tuấn, Hiệp hội Doanh nghiệp phần mềm phân tích, nếu chỉ làm lắp ráp thì vốn FDI không giúp chúng ta phát triển nội lực. Việt Nam cần tập trung đào tạo nguồn nhân lực công nghệ chất lượng cao và khuyến khích doanh nghiệp FDI đặt trung tâm R&D tại Việt Nam.

Bên cạnh đó, một nguyên nhân khác khiến Việt Nam khó thu hút FDI công nghệ cao là hệ sinh thái công nghiệp hỗ trợ chưa phát triển. Nhiều linh kiện, vật tư, phần mềm vẫn phải nhập khẩu. Tỷ lệ nội địa hóa ngành điện tử - công nghệ thông tin thường dưới 30%.

Trong các chuỗi cung ứng công nghệ, Việt Nam thường ở “đoạn cuối” (lắp ráp), phụ thuộc vào thiết kế và công nghệ từ nước ngoài. Nếu không cải thiện năng lực công nghiệp hỗ trợ và chuỗi cung ứng nội địa, các tập đoàn lớn sẽ ít mặn mà chuyển công đoạn R&D hay sản xuất lõi về Việt Nam.

Dù Việt Nam đã ban hành nhiều ưu đãi thuế, đất đai cho FDI, song chính sách vẫn còn dàn trải, chưa tập trung đủ vào lĩnh vực công nghệ cao, kinh tế số, năng lượng tái tạo. Nhiều địa phương vẫn ưu tiên “lấp đầy” khu công nghiệp với bất kỳ dự án nào, dẫn đến hệ quả bất động sản công nghiệp, dịch vụ trung gian phát triển nhanh nhưng ít giá trị công nghệ.

Trong bối cảnh thế giới yêu cầu giảm phát thải carbon, phát triển xanh và tuần hoàn, nếu không đặt trọng tâm thu hút FDI vào ngành sạch, công nghệ cao, Việt Nam sẽ đối diện rủi ro “bẫy carbon” và các rào cản thương mại như thuế CBAM (Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon của EU).

Giải pháp tập trung vào “vấn đề lõi”

Nhiều chuyên gia cho rằng muốn FDI mang lại giá trị lâu dài và bền vững, Việt Nam cần đồng thời giải quyết các vấn đề cốt lõi: Đổi mới chương trình đại học, cao đẳng theo hướng thực hành, làm việc nhóm, R&D. Tăng cường hợp tác giữa trường - doanh nghiệp - nhà nước để đào tạo nhân lực bán dẫn, AI, phần mềm chất lượng cao. Hỗ trợ học bổng, học phí để thu hút sinh viên giỏi vào lĩnh vực công nghệ; Đầu tư cụm công nghiệp hỗ trợ, kết nối doanh nghiệp Việt Nam với chuỗi cung ứng toàn cầu. Ưu đãi cho doanh nghiệp sản xuất linh kiện, vật tư công nghệ. Thu hút FDI không chỉ lắp ráp mà cả thiết kế, sản xuất linh kiện; Thiết kế chính sách ưu đãi thuế, đất đai, vốn vay dành riêng cho dự án công nghệ cao, R&D, năng lượng tái tạo. Đưa tiêu chí giảm phát thải, kinh tế tuần hoàn vào xét duyệt dự án. Hạn chế các dự án tiêu hao nhiều năng lượng hóa thạch, ô nhiễm.

Tập trung đào tạo nguồn nhân lực công nghệ cao

Đồng thời, đầu tư mạnh hơn vào điện sạch, giao thông, logistics thông minh. Cắt giảm thủ tục hành chính, tăng tính minh bạch, cải thiện môi trường kinh doanh. Thúc đẩy chuyển đổi số, chính phủ điện tử để giảm chi phí tuân thủ cho nhà đầu tư.

Việt Nam đã và đang làm rất tốt trong việc thu hút FDI quy mô lớn trong năm 2025, chứng minh sức hấp dẫn về thị trường, ổn định chính trị và hội nhập. Tuy nhiên, nếu tiếp tục phụ thuộc vào FDI lắp ráp, bất động sản mà không giải quyết “vấn đề lõi” như nhân lực công nghệ cao, công nghiệp hỗ trợ, chính sách ưu đãi có chọn lọc và phát triển xanh, Việt Nam có nguy cơ tụt lại trong cuộc đua công nghệ toàn cầu. Chỉ khi tập trung cải cách sâu, kiên định nâng cấp chất lượng, Việt Nam mới biến FDI thành động lực giúp chuyển đổi mô hình tăng trưởng, xây dựng nền kinh tế độc lập, tự cường, xanh và bền vững.