Đầu tư công và lỗi hệ thống

Tiền ít, thích làm nhiều

“Hàng năm có hàng vạn công trình đầu tư nhỏ và vừa (nhóm B, C), mỗi công trình chỉ được phân bổ trên 1 tỷ đồng. Vốn ít nên thời gian xây dựng kéo dài, thay vì 2 đến 3 năm là hoàn thành đã phải mất 5 đến 6 năm khiến cho nợ đọng đầu tư xây dựng mấy năm qua thường mỗi năm khoảng 10 nghìn tỷ đồng”, ông Nguyễn Xuân Tự - Vụ Trưởng Vụ Giám sát và Thẩm định đầu tư (Bộ Kế hoạch và Đầu tư) cho biết.

Ảnh: MH

Trong thực tế, hàng loạt những điểm “không ổn” của đầu tư công đã trở thành hệ thống: Tình trạng thiếu trách nhiệm, không sâu sát thực tế, chỉ quan tâm đến lợi ích cục bộ, lợi ích nhóm, bệnh thành tích theo nhiệm kỳ, thiếu tuân thủ các quy định về chuẩn bị đầu tư, thẩm quyền quyết định đầu tư, vi phạm quy hoạch đã được phê duyệt... tìm mọi cách tăng lượng vốn đầu tư; Bố trí đầu tư vượt quá khả năng cho phép; Phân bổ đầu tư cho cả những dự án chưa đủ thủ tục, những dự án chưa cần thiết, bất chấp hiệu quả... Không ít công trình làm xong không sử dụng được hoặc công trình đầu tư có liên quan thường bị dở dang, thậm chí không hoàn thành được...

Đã vậy cả chục năm nay, tình trạng dự án làm chậm, “vốn chờ công trình vẫn tồn tại”. Năm 2011 có 38.420 dự án đang thực hiện đầu tư, trong đó có 14.145 dự án khởi công mới nhưng có 4.436 dự án chậm tiến độ, chiếm 11,55% số dự án thực hiện trong kỳ (tỷ lệ các dự án chậm tiến độ năm 2010 là 9,78%, năm 2009 là 16,9%, năm 2008 là 16,6% và năm 2007 là 14,8%). Có 5.447 dự án thực hiện đầu tư phải điều chỉnh về vốn, tiến độ mục tiêu, quy mô và điều chỉnh địa điểm đầu tư. Có 100 dự án vi phạm quy định về thủ tục đầu tư; 47 dự án vi phạm về quản lý chất lượng; 145 dự án có thất thoát, lãng phí.

Đầu tư công đi chệch nhiệm vụ chính

Một số phân tích khác được đưa ra lại có hàm ý như “đầu tư công đang làm không đúng nhiệm vụ”. Theo TS. Lê Đăng Doanh: “Điều đáng chú ý là đầu tư công ở Việt Nam lại tập trung vào đầu tư kinh tế rất cao, trong khi tỷ lệ đầu tư vào các lĩnh vực xã hội thấp và có xu hướng giảm dần trong những năm gần đây”.

Đầu tư cho các ngành thuộc lĩnh vực kinh tế chiếm tới 77,1% vốn đầu tư của Nhà nước trong giai đoạn từ năm 2000 đến 2009. Đầu tư vào các ngành thuộc lĩnh vực xã hội, liên quan trực tiếp tới phát triển con người (khoa học, giáo dục và đào tạo, y tế và cứu trợ xã hội, văn hóa, thể thao, phục vụ cá nhân và cộng đồng) từ 17,6% năm 2000 giảm xuống còn 15,2% năm 2009).

“Xu thế này là biểu hiện rõ rệt chính sách tập trung đầu tư cho kinh tế và tiết chế đầu tư cho xã hội. Đó là xu thế không hợp quy luật”, PGS. TS. Nguyễn Đình Hòa – Kiểm toán Nhà nước phát biểu. Theo các chuyên gia, cùng với sự tăng lên của mức sống, các nhu cầu về phúc lợi cần phải được đảm bảo ở mức cao hơn. Mặt khác sự phát triển của khoa học - công nghệ và xu thế phát triển kinh tế tri thức đòi hỏi phải đầu tư ngày càng nhiều hơn cho phát triển nguồn lực con người, đây là đầu tư cho sự phát triển bền vững trong tương lai.

Như vậy, đầu tư công vẫn tập trung vào một số ngành mà khu vực tư nhân có khả năng và sẵn sàng đầu tư, trong khi đầu tư vào phát triển nguồn lực con người chưa được chú trọng đúng mức và chưa tương xứng. Điều này dường như đang đi ngược lại những nguyên tắc cơ bản cho đầu tư công. Theo đó, chức năng chính của nhà nước phải là xây dựng các nền tảng cho phát triển và tăng trưởng như cơ sở hạ tầng, thể chế nguồn nhân lực, đồng thời tập trung vào các lĩnh vực mà khu vực tư nhân không thể hoạt động do quy mô vốn, rủi ro hoặc hoạt động không hiệu quả.

Kiểm toán sẽ mang lại niềm tin

Nguyên nhân và điều kiện cho những tồn tại xấu trong đầu tư công chính là từ những khoảng trống của chính sách, pháp luật, cơ chế đầu tư. Hoạt động đầu tư ở nước ta được quản lý theo quy định của nhiều văn bản quy phạm pháp luật khác nhau: Luật Ngân sách nhà nước; Luật Đầu tư; Luật Xây dựng; Luật Đấu thầu; Luật Đất đai; Luật Phòng chống tham nhũng; Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; Luật Quản lý và Sử dụng tài sản Nhà nước... các nghị quyết của Quốc hội, các nghị định hướng dẫn thi hành các luật nêu trên và các nghị định khác của Chính phủ. Tuy nhiên, theo quan điểm của Thường trực Chính phủ, dự án công trình được coi là đầu tư công khi dùng vốn Nhà nước đầu tư không nhằm mục đích kinh doanh (không có khả năng thu hồi vốn đầu tư và không có lợi nhuận). Theo ông Tự, soi lại các luật và văn bản pháp luật vừa liệt kê thì chưa có luật điều chỉnh các hoạt động đầu tư không nhằm mục đích kinh doanh”.

“Việc kéo dài tình trạng này chắc chắn không thể coi là một ưu điểm trong quản lý nhà nước. Kiểm toán Nhà nước với vị trí là một cơ quan kiểm tra tài chính do Quốc hội thành lập có thể góp phần quan trọng làm giảm thất thoát, lãng phí, tham nhũng trong đầu tư công”, TS.Lê Đăng Doanh phát biểu. Nhiều ý kiến khác tại hội thảo “Kiểm toán hiệu quả đầu tư công” do Kiểm toán Nhà nước hợp tác với Hiệp hội Kế toán Công chứng Anh (ACCA) đã đồng đề nghị, tăng cường vai trò, chức năng nhiệm vụ của Kiểm toán Nhà nước trong việc hỗ trợ Quốc hội và các cơ quan khác của Quốc hội, Chính phủ, HĐND các cấp xem xét, thẩm tra báo cáo về đầu tư công và hiệu quả đầu tư công.

Bà Gillian Fawcet - Giám đốc các dịch vụ tại ACCA cho biết, kinh nghiệm ở nhiều quốc gia: “Kiểm toán giúp mang lại lòng tin vào các hệ thống quản trị và chi tiêu công”.

Tri Nhân