Bìa sách đẹp như một nhan sắc

Nhà thiết kế, nhà giáo Lê Huy Văn nhìn nhận, đã từ lâu bìa sách là những tác phẩm nghệ thuật thầm lặng phục vụ nhu cầu đọc của hàng triệu con người. Một loại hình nghệ thuật có tính quần chúng rộng rãi như vậy, một tiềm năng phục vụ nhạy bén như vậy bước đầu khẳng định được vai trò của nó với văn hóa xã hội. Cũng theo ông Văn, nghệ thuật trình bày bìa sách khác với đồ họa giá vẽ là ở chỗ bao giờ nó cũng gắn liền với một nhiệm vụ cụ thể - thông qua một hợp đồng công việc. Bởi không một nghệ sĩ nào lại ngẫu hứng vẽ một cái bìa sách chỉ nhỏ bằng bàn tay cho vui. Giống như trong kiến trúc, họa sĩ thiết kế bìa sách sáng tác trên cơ sở lập kế hoạch, sáng tạo theo một nội dung cụ thể, tuân thủ công nghệ sản xuất và yêu cầu của nhà xuất bản, kể cả lấy nguồn cảm hứng theo sở trường riêng để sản phẩm thiết kế của mình có hiệu quả nhất bằng ngôn ngữ tạo hình. “Cho nên vẻ đẹp của một bìa sách là kết quả hợp tác của sự liên kết giữa kỹ thuật với mỹ thuật, cái này làm nền cho cái kia và ngược lại”, nhà thiết kế Huy Văn nhìn nhận.

Công chúng đến với triển lãm “Nghệ thuật bìa sách Việt Nam” lần thứ nhất

Trong khi đó, họa sĩ Lê Tiến Vượng - Chi hội trưởng Chi hội Đồ họa 2 (Hội Mỹ thuật Việt Nam) khẳng định, bìa sách là một tấm poster, một bộ thời trang thời thượng hay quê mùa, hay truyền thống, hiện đại… cho cuốn sách. Nhìn vào ấn tượng đầu tiên là biết ngay. “Ngoài chức năng là “chiếc áo” bền chắc bảo vệ cuốn sách, bìa sách ngày nay còn phải là “chiếc áo đẹp” mang tính thời trang, thể hiện một cách mạnh mẽ hồn cốt và thông điệp của cuốn sách. Thậm chí, có cuốn sách với thiết kế bìa độc và lạ như “tiếng sét ái tình” hấp dẫn độc giả ngay từ cái nhìn đầu tiên”, họa sĩ Tiến Vượng chia sẻ.

Tương tự, họa sĩ Ngô Xuân Khôi (công tác tại NXB Phụ nữ Việt Nam), thì cho rằng: “Nếu có hai quyển sách nội dung hoàn toàn giống nhau, nhưng một trong hai cuốn có bìa đẹp hơn chắc chắn độc giả, khách mua sẽ chọn quyển có bìa đẹp”. Anh kể câu chuyện mới xảy ra: Hai nhà sách cùng làm cuốn “Đại Việt sử ký toàn thư”, trong khi nhà sách có mẫu bìa đẹp sách bán tơi tới. Nhà sách có bìa xấu hơn gần như không bán được. Tiếc khoản vốn lớn đầu tư in bìa cứng hai tập dày, nhà sách có bìa xấu đã chấp nhận bóc bìa cũ, thuê họa sĩ có tay nghề cao làm bộ bìa mới. Kết quả vượt cả mong đợi.

Tuy nhiên, quan sát thị trường sách “trăm hoa đua nở” hiện nay có thể nhận ra đó là một “vùng đất” chưa có sự quan tâm đúng mức của giới họa sĩ chuyên nghiệp. Nhiều người coi đó chỉ là công việc làm thêm, vui thì làm, ít sự đầu tư, đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu và cống hiến để có thể có những bìa sách “đẹp, độc, lạ”.

Họa sĩ Ngô Xuân Khôi nhìn nhận: Với đặc thù khác biệt với các loại hình mỹ thuật khác, bìa sách ngày càng cần có những họa sĩ chuyên nghiệp, được đào tạo bài bản chuyên sâu. Bìa sách là sự tổ hợp hài hòa của các yếu tố: chữ, hình ảnh, màu sắc, bố cục. Trên một phạm vi hẹp chỉ vài trăm centimet vuông làm thế nào để chuyển tải nội dung, vừa hấp dẫn, tạo ấn tượng, vừa có sự khác biệt mà vẫn đảm bảo những giới hạn khắt khe vô hình của các định chế pháp luật, thuần phong mỹ tục là bài toán khó với những người làm thiết kế bìa.

“Có một thực tế là nhiều họa sĩ ở ta hoặc là biết vẽ hình nhưng lại không làm chủ được công cụ máy tính để trình bày chữ. Hoặc ngược lại nhiều họa sĩ trẻ rất giỏi công nghệ, tài làm chữ nhưng khả năng tự chủ động làm hình lại kém. Có họa sĩ nổi tiếng làm nhiều bìa sách nhưng chủ yếu trốn hình hoặc chỉ sử dụng các hiệu ứng có sẵn trên phần mềm máy tính”, họa sĩ Ngô Xuân Khôi nêu thực tế và nhấn mạnh: “Theo quan sát của tôi, số họa sĩ vừa có khả năng tạo hình, vẽ trên máy tính vừa có thể trình bày chữ đẹp hoàn chỉnh một cái bìa là không nhiều. Từ ngày gia nhập sân chơi quốc tế, thị trường sách của ta càng thử thách nghiệt ngã hơn. Đó cũng gần như là thời điểm chấm hết cho việc làm bìa bằng cách cắt dán họa báo rồi gắn chữ vào”.

Đồng quan điểm, họa sĩ Lê Tiến Vượng cho rằng, để có được một tác phẩm bìa sách đúng, trúng, đẹp, người họa sĩ cần phải hiểu sâu, hiểu rộng về đối tượng, thị trường mà mình hướng tới. Trước một cuốn sách chuẩn bị được xuất bản, họa sĩ cần đọc để hiểu nội dung cuốn sách, cần đặt câu hỏi rằng cuốn sách dành cho ai, lứa tuổi nào, cuốn sách sẽ được bán ở đâu, tâm lý người mua thế nào... Thậm chí, họa sĩ phải biết đặt mình vào vị trí người mua để sáng tạo những trang bìa thỏa mãn nhu cầu độc giả và góp phần nâng tầm giá trị cuốn sách. Trước một bìa sách, người đọc còn nhận ra trình độ, năng lực của người họa sĩ thiết kế ở tầm mức nào.

“Chúng ta chưa có “đội ngũ sáng tạo bìa sách” mà chỉ có một số họa sĩ thành công trong sáng tạo bìa sách ở một số nhà xuất bản, trong đó không ít các họa sĩ “làm thêm” thiết kế bìa sách khi được đặt hàng…”, họa sĩ Tiến Vượng nói và nhấn mạnh: “Hiện nay, việc thiết kế và sáng tạo bìa sách ở nước ta vẫn đang chập chững trên con đường chuyên nghiệp hóa. Nhiều nhà xuất bản có rất ít họa sĩ chuyên làm bìa nên phải trông chờ vào đội ngũ họa sĩ là cộng tác viên. Nhiều biên tập viên của nhà xuất bản cũng tự đặt họa sĩ, người quen để làm bìa mà không rõ sở trường, đặc tính sáng tạo của người họa sĩ ấy có phù hợp với việc thiết kế bìa sách của mình hay không. Thực tế cho thấy, có những họa sĩ chỉ phù hợp với sáng tạo bìa sách cho thiếu nhi mà không phù hợp với việc thiết kế bìa sách triết học hay kinh tế... Cũng có tình trạng người làm biên tập hoặc đơn vị xuất bản còn “đơn giản hóa”, coi bìa sách “chỉ là một cái bìa” nên dễ dãi, chấp nhận cả những bìa sách qua loa, thiếu sáng tạo”.

Với cuộc triển lãm bìa sách đầu tiên trong thế kỷ 21 này, câu chuyện bìa sách được nhắc đến, những người thiết kế bìa sách được tôn vinh. Bên cạnh đó, đây cũng là dịp để nhìn nhận đội ngũ những người làm nghề, những mặt được cần thiết phải ghi nhận; đồng thời những gì còn chưa được, còn “sạn” cần phải chấn chỉnh, để bìa sách thực sự song hành, tôn vinh một sản phẩm văn hóa, thúc đẩy và kích thích văn hóa đọc.