Ngành chế biến gỗ đứng trước đòi hỏi chuyển đổi mô hình tăng trưởng

Báo cáo "Việt Nam xuất nhập khẩu gỗ năm 2018: Một năm nhìn lại và xu hướng 2019" đã khẳng định 2018 được đánh dấu là một năm thành công rực rỡ của ngành chế biến gỗ xuất khẩu của Việt Nam.

Thành công này thể hiện trên nhiều phương diện, bao gồm tốc độ tăng trưởng cao trong xuất khẩu, ban hành và thực thi một số cơ chế chính sách mới như việc ký kết Hiệp định Đối tác tự nguyện FLEGT VPA với EU, các hội thảo, hội nghị thảo luận về chiến lược phát triển ngành.

Ảnh minh họa

Sự phát triển mạnh mẽ của ngành gỗ thể hiện ở kim ngạch xuất khẩu tăng cao ở mức 2 con số: tăng 14,5% so với năm 2017, đạt 8,476 tỷ USD. Ba nhóm mặt hàng có tốc độ tăng trưởng lớn nhất bao gồm viên nén, dăm gỗ và gỗ dán/gỗ ghép.

Trong 5 thị trường có kim ngạch xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam năm 2018, đứng đầu là Mỹ (với kim ngạch 3,6 tỷ USD) chiếm 43% tổng kim ngạch xuất khẩu của ngành gỗ, lần lượt tiếp theo là Nhật Bản (kim ngạch 1,1 tỷ USD) chiếm 13%, Trung Quốc (1,1 tỷ USD) chiếm 12%, Hàn Quốc bằng với EU ( cùng đạt 785 triệu USD) chiếm 9%.

Theo nhận xét của ông Tô Xuân Phúc, Chuyên gia của Forest Trends – trưởng nhóm nghiên cứu báo cáo: “Ngành gỗ đang có những bước chuyển dịch tích cực ở khâu nguyên liệu đầu vào. Nhập khẩu gỗ nguyên liệu sạch tăng, gỗ có nguồn gốc rủi ro giảm.

Tuy nhiên, mặc dù tăng trưởng mạnh nhưng ngành chế biến gỗ chưa có được sự phát triển bền vững, trong ngành vẫn còn tồn tại cản trở sự phát triển bền vững của ngành, báo cáo viết.

Các yếu tố tạo nên sự chưa bền vững của ngành thể hiện trên các khía cạnh về chủng loại mặt hàng xuất khẩu và nguồn nguyên liệu gỗ đầu vào trong sản phẩm xuất khẩu. Cụ thể, kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng thuộc nhóm gỗ nguyên liệu, đặc biệt là dăm gỗ, gỗ tròn, gỗ xẻ vẫn có tỉ trọng lớn, khoảng 2,19 tỉ USD, chiếm gần 25% trong tổng kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng gỗ.

Việt Nam tiếp tục xuất khẩu gỗ tròn và gỗ xẻ trong bối cảnh ngành đang phải nhập khẩu gỗ nguyên liệu cho thấy các động lực trong nước vẫn chưa đủ mạnh để giữ lại nguồn nguyên liệu này phục vụ chế biến sâu. Ngoài ra, một số doanh nghiệp trong ngành vẫn đang tiếp tục xuất khẩu một số loài gỗ xẻ là gỗ rừng nhiệt đới được nhập khẩu từ các quốc gia có nền quản trị rừng yếu kém.

Chỉ ra những cản trở sự phát triển bền vững, báo cáo đưa ra thông điệp: Chính phủ Việt Nam ký FLEGT VPA với EU tạo cơ hội mở rộng xuất khẩu; tuy nhiên xuất khẩu sẽ chỉ bền vững khi các rủi ro hiện tại về nguồn gỗ nguyên liệu đầu vào trong chuỗi cung được loại bỏ hoàn toàn.

Nhìn chung, các sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam vào các thị trường lớn như Mỹ, EU, Nhật Bản và Hàn Quốc đáp ứng tốt các quy định về tính hợp pháp của sản phẩm. Các mặt hàng gỗ của Việt Nam xuất vào các thị trường này thường được làm từ gỗ keo, cao su, là gỗ rừng trồng trong nước và từ gỗ nhập khẩu từ các nguồn cung sạch.

Tuy nhiên, hiện còn tồn tại các rủi ro khi 40% tổng lượng gỗ tròn nhập khẩu vào Việt Nam từ 7 quốc gia có nền quản trị rừng yếu kém, rủi ro về sự minh bạch nguồn nguyên liệu rất yếu. Rủi ro còn do sử dụng các loài gỗ tự nhiên, bao gồm một số loại gỗ quý được nhập khẩu từ các quốc gia có nền quản trị rừng yếu kém. Ngoài ra, khoảng 64% lượng gỗ xẻ được xuất khẩu từ Việt Nam là các loài gỗ quý có nguồn gốc nhập khẩu từ nguồn rủi ro cao.

Chính phủ Việt Nam ký FLEGT VPA thể hiện cam kết của Chính phủ loại bỏ hoàn toàn gỗ bất hợp pháp ra khỏi tất cả các chuỗi cung, bao gồm cả chuỗi cung xuất khẩu và tiêu thụ nội địa. Việc duy trì/sự hiện diện một số loài gỗ quý nhập khẩu từ các quốc gia có nền quản trị rừng yếu kém trong chuỗi cung tạo ra một số rủi ro cho ngành gỗ Việt Nam, thậm chí là mục tiêu chỉ trích của một số tổ chức môi trường toàn cầu. Điều này làm ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển bền vững của ngành.

Nhiều dự báo và nhận định cho rằng cuộc chiến Mỹ - Trung tạo ra những lợi thế cho Việt Nam thông qua việc mở rộng thị trường, trong đó là cơ hội cho ngành gỗ chế biến xuất khẩu. Tuy nhiên, theo ông Tô Xuân Phúc, cuộc chiến này làm phát sinh một số rủi ro do gian lận thương mại, lẩn tránh thuế biến Việt Nam thành quốc gia trung chuyển nhằm tránh thuế từ Mỹ.

Bởi đã có bằng chứng về gian lận thương mại với Việt Nam là quốc gia trung chuyển cũng như nguy cơ bị điều tra chống bán phá giá, chống trợ cấp từ sự bùng nổ làn sóng đầu tư, và điều này có thể dẫn đến các tác động tiêu cực đến ngành gỗ Việt Nam.

Đã có sự gian lận thương mại, với các loại gỗ dán của Trung Quốc được nhập khẩu vào Việt Nam, sau đó xuất khẩu vào Mỹ với tên Việt Nam. Điển hình là trường hợp Công ty VN Finewood – theo công bố của Cục Hải quan và Biên phòng Mỹ ngày 20/11/2018. Hiện Chính phủ Mỹ đang chính thức điều tra vụ việc này. Kết quả của cuộc điều tra có thể gây ra những tác động tiêu cực đến hình ảnh của ngành gỗ Việt Nam.

“Một nguy cơ tiềm tàng tác động lớn hơn, lâu dài hơn là khả năng ngành gỗ Việt Nam phải chịu các cuộc điều tra chống bán phá giá, chống trợ cấp, đi theo sau là mức thuế suất nhập khẩu cao ngất ngưởng và rủi ro hàng hóa bị kiểm soát chặt chẽ hơn khi nhập khẩu vào Mỹ”, ông Phúc nhấn mạnh.

Báo cáo dự báo tăng trưởng trong xuất khẩu vẫn sẽ tiếp tục được duy trì ở mức 2 con số, chủ yếu ở các nhóm sản phẩm gỗ nguyên liệu đang có tốc động tăng trưởng lớn như hiện nay. Nhưng có nỗi lo và lời cảnh báo cho tương lai xa hơn đòi hỏi ngành gỗ phải tái cơ cấu để hướng đến sự phát triển bền vững, theo ông Tô Xuân Phúc.

Tuy báo cáo không nhận định trực diện nhưng những số liệu và bức tranh toàn ngành gỗ được nêu lên trong báo cáo đã cho thấy Việt Nam vẫn là một đất nước gia công – mà thể hiện rõ ở trường hợp cụ thể của ngành chế biến gỗ. Trong đó, xuất khẩu tăng cao nhưng lại dựa trên nhập khẩu nguyên liệu nhiều.

Tuy xuất khẩu tăng mạnh nhưng bên cạnh đó là nỗi lo khi sự gia tăng đột biến một số mặt hàng gỗ xuất khẩu sang Mỹ từ Việt Nam có thể làm phát sinh những cuộc điều tra mới của Chính phủ Mỹ về gian lận thương mại, thậm chí là chống bán phá giá và trợ cấp.

Vì vậy về tương lai ngành gỗ cần có chiến lược dài hạn, ngành gỗ Việt Nam cần thay đổi, cần chuyển đổi mô hình tăng trưởng để đạt mục tiêu phát triển bền vững theo hướng chuyển đổi từ xuất khẩu gỗ nguyên liệu, xuất khẩu sản phẩm thô sang các mặt hàng có giá trị gia tăng cao. Tăng trưởng không nên chỉ chú trọng vào mở rộng về kim ngạch thông qua việc gia tăng lượng xuất khẩu. Đã đến lúc ngành cần chú trọng thúc đẩy tăng trưởng về chất lượng.