Sức sống tuồng Quảng Nam

Di sản văn hoá phi vật thể

Theo dòng chảy của lịch sử, tuồng xứ Quảng với không gian Quảng Nam, Đà Nẵng và Quảng Ngãi, xuất hiện và phát triển từ đầu thế kỷ17 đến cuối thế kỷ 18. Mở đầu là sự ra đời và hoạt động của 2 gánh hát Đức Giáo nay thuộc xã Quế Châu, huyện Quế Sơn và gánh hát Khánh Thọ nay thuộc xã Tam Thái, huyện Phú Ninh cùng thuộc Quảng Nam ra đời vào khoảng đầu thế kỷ 19 và có nguồn gốc từ tuồng cung đình Huế.

Một trích đoạn tuồng

Vào thời huy hoàng nhất, cùng với sự hưng thịnh của 2 gánh hát kể trên, khắp vùng Quảng Nam, nhiều trường tuồng, rạp hát ra đời. Một thời gian dài, nghệ thuật tuồng đã ăn sâu vào đời sống tinh thần của người dân xứ Quảng.

TS. Trần Thị Minh Thu nhận định: Trong chiều dài lịch sử phát triển, tuồng Quảng Nam hội tụ nhiều nhân tài và các nhân tài đó sống trong tâm thức dân gian như những huyền thoại. Các kịch bản tuồng của Nguyễn Hiển Dĩnh, Tống Phước Phổ trở thành những kịch bản kinh điển, đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật tuồng thầy, tuồng đồ, tuồng cách mạng, được ngành tuồng cả nước coi là mẫu mực để dàn dựng, biểu diễn và vẫn sống bền bỉ trên sân khấu hôm nay.

Nhiều vai diễn độc đáo của các nghệ sĩ bậc thầy đất Quảng trở thành hình mẫu cho bao nghệ sĩ cả nước học tập, làm theo. Nhiều nhân tài tuồng Quảng Nam như Chánh Phẩm, Nguyễn Nho Túy, Nguyễn Lai, Ngô Thị Liễu… trở thành thầy của nhiều nghệ sĩ nhân dân, nghệ sĩ ưu tú trong ngành tuồng cả nước.

Ông Hồ Tấn Cường, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL) Quảng Nam cho biết, tuồng xứ Quảng vừa thừa hưởng của nghệ thuật tuồng cung đình Huế, vừa có sự giao thoa với tuồng Bình Định. Cái khác biệt lớn nhất giữa tuồng Bình Định và Quảng Nam là hát khách: tuồng Bình Định hát nhịp ngoại, tuồng Quảng Nam hát nhịp nội.

Ngoài ra, tuồng cổ Quảng Nam còn sở hữu dòng tuồng thiên về hát và biểu diễn nội tâm; có một phong cách khá riêng, rất đặc trưng. Đặc biệt, Quảng Nam sở hữu dòng tuồng văn, tức là thiên về hát và biểu diễn nội tâm mà đại đa số khán giả rất thích và đam mê. Với những giá trị đặc trưng và độc đáo của loại hình nghệ thuật truyền thống dân tộc, nghệ thuật tuồng xứ Quảng đã được Bộ VH-TT&DL quyết định ghi vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Bảo tồn và phát huy tuồng cổ

Trong hai ngày 25 và 26/10/2018, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Quảng Nam đã tổ chức Hội thảo “Bảo tồn và Phát huy giá trị nghệ thuật tuồng cổ Quảng Nam”. Đông đảo các nhà nghiên cứu, quản lý văn hoá - nghệ thuật… trên cả nước đã tham dự, với nhiều tham luận đóng góp, đề xuất những giải pháp tiếp tục bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật tuồng cổ Quảng Nam.

Theo thống kê của ngành văn hóa, trên địa bàn tỉnh Quảng Nam hiện tại có đến 19 đơn vị tuồng đang hoạt động khá thường xuyên. Trong khi đó, trên cả nước chỉ có 7 đơn vị tuồng chuyên nghiệp như Nhà hát Tuồng Việt Nam (thuộc Bộ VH-TT&DL), Đoàn Tuồng Thanh Quảng (Thanh Hóa), Đoàn Tuồng thuộc Nhà hát Nghệ thuật cung đình Huế, Nhà hát tuồng Nguyễn Hiển Dĩnh (TP. Đà Nẵng), Nhà hát Tuồng Đào Tấn (Bình Định), Đoàn Tuồng thuộc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống Khánh Hòa và Nhà hát Hát bội TP.HCM được ngân sách nhà nước bao cấp gần như toàn bộ kinh phí mà đang hoạt động rất khó khăn, ngày càng vắng khán giả, thì sự hiện diện của các đơn vị tuồng bán chuyên và không chuyên trên địa bàn tỉnh Quảng Nam đã là một thành tựu đáng kể của Quảng Nam trong việc gìn giữ phát huy di sản nghệ thuật quý báu này.

Lý giải về vấn đề này, ông Nguyễn Đức Tuấn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc tại miền Trung Tây Nguyên cho rằng: Trong khi hầu hết các đơn vị tuồng quốc doanh với kinh phí do nhà nước cấp rất mải mê với việc dựng các vở mới theo các đề tài lịch sử, hiện đại mà sao nhãng việc bảo tồn và phát huy tích tuồng truyền thống, nặng áp đặt các giáo lý chính trị mà nhẹ chú ý nhu cầu thưởng thức tuồng hồn nhiên của nhân dân, thì các đơn vị tuồng dân doanh với chủ yếu tập trung miệt mài khai thác kho tàng quý báu của cha anh, chú tâm thỏa mãn sở thích tuồng của nhân dân nhằm có được tiền để sinh sống và theo đuổi đam mê nghệ thuật.

Bởi thế, không có gì lạ nhiều khi một số vở diễn kinh điển, một số miếng nghề độc đáo tưởng đã thất truyền trên sân khấu tuồng quốc doanh lại dễ dàng tìm thấy trên sân khấu các đơn vị tuồng dân doanh. Và cũng không có gì lạ trong khi tuồng quốc doanh vật vã đi tìm khán giả thì tuồng dân doanh lúc nào cũng có sẵn khán giả trung thành của mình.

Đáng chú ý để bảo tồn và phát huy nghệ thuật tuồng Quảng Nam, nghệ sĩ Nguyễn Quỳnh đã nhấn mạnh yếu tố “Sân khấu học đường” với việc đưa tuồng vào trường học để đào tạo lớp kế thừa.

Ông nêu rõ: “Ở địa phương trong vài ba năm qua, mặc dù kinh phí cho “Sân khấu học đường” khó khăn nhưng Hội Bảo trợ tuồng cùng với ngành Văn hóa Thông tin đã phối hợp tổ chức với phương thức xã hội hóa, sự hỗ trợ giúp đỡ của địa phương nên đã tổ chức xây dựng thành công các đội tuồng ở trường học. Ngoài phục vụ ngoại khóa cho nhà trường, các em còn được mời đi biểu diễn phục vụ cho các ngày lễ, ngày hội. Nhiều em nhờ sinh hoạt từ các đội tuồng ở trường đã thi đậu vào trường nghệ thuật sân khấu Trung ương.

Hy vọng với những cách ứng xử với tuồng của Quảng Nam, sẽ là những bài học quý cho các địa phương trong cả nước trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá truyền thống nói chung và tuồng cổ nói riêng.