Trăm năm văn chương Quốc ngữ

Khởi sinh dòng văn học chữ Việt

Trong những thành tựu vượt trội của các lĩnh vực văn hóa, khoa học kỹ thuật, đời sống nước Việt... có lẽ không thể không kể đến văn chương Quốc ngữ với sự đột biến phát triển lên một bước mới.

Tiểu thuyết “Thầy Lazaro Phiền” của Nguyễn Trọng Quản

Trên thực tế, trước đó vào năm 1906, vua Thành Thái năm thứ 18 đã tuyên bố trong một sắc lệnh rằng, cha mẹ có thể quyết định việc cho con theo học một trường ấu học Hán văn hoặc một chương trình giảng dạy Nam âm (Quốc ngữ). Vào năm 1915, vua Duy Tân ra chỉ dụ bãi bỏ các khoa thi (Hương - Hội - Đình) ở Bắc Kỳ. Năm 1918 vua Khải Định ra chỉ dụ bãi bỏ các khoa thi này ở Trung Kỳ và đến năm 1919 bãi bỏ hoàn toàn các trường dạy chữ Nho, thay thế bằng hệ thống trường Pháp - Việt.

Như vậy, hoàn cảnh và môi trường sự phát triển văn chương Quốc ngữ đã bộc phát trước cả thời điểm năm 1919. Cụ thể, cùng với sự nở rộ của báo chí, bắt đầu từ Gia Định báo ra đời năm 1865 ở Sài Gòn, cùng với phong trào Truyền bá Quốc ngữ, phong trào Đông Kinh Nghĩa thục, một dòng văn xuôi tự sự Quốc ngữ Nam bộ đã gợi mở và đặt nền móng cho những trào lưu văn học Tự lực Văn đoàn, Thơ Mới sau này. Và tiếp theo là dòng văn học hiện thực và văn học hiện đại ngày nay…

Nhà báo, nhà văn Trần Nhật Vy, người dành nhiều thời gian thực hiện công trình biên khảo chữ Quốc ngữ 130 năm thăng trầm (NXB Văn hóa Văn nghệ, 2013) nêu rõ: Thời này, các tác giả viết truyện hay làm thơ cũng là một cách để truyền bá quốc ngữ, nên nội dung khá cô đọng và dễ hiểu, lời văn bình dị, nhẹ nhàng, văn gần với tiếng nói thể hiện sinh hoạt một thời của người Sài Gòn nói riêng và người miền Nam nói chung, vì khi đó các tác phẩm rất gần gũi với đời sống hàng ngày.

Ngay từ thuở ban đầu chữ quốc ngữ, tiền nhân của chúng ta cũng có công, có sức gây dựng một mảng văn chương đáng kính trọng như thế nào nhưng vẫn còn nằm trong góc tối của lịch sử văn học nước ta.

Mới đây, tháng 11/2018, trong lần viếng mộ phần linh mục Alexandre de Rhodes, người góp công lớn trong việc hình thành chữ Quốc ngữ đúng ngày giỗ thứ 358 năm của ngài, tại thành phố Isfahan, Ba Tư (Iran), nhà văn Hoàng Minh Tường đã phát biểu: “Nói không ngoa, một trăm năm qua là cuộc đại hợp thành của nền văn học hiện đại Việt Nam, là cuộc vật vã khai mở vào ngôn ngữ tiếng Việt của những phu chữ (theo cách nói của nhà thơ Lê Đạt), để khởi sinh và phát triển một dòng văn học chữ Việt, ào ạt tuôn chảy, nhanh chóng chiếm lĩnh những đỉnh cao và sự toàn bích, đưa ngôn ngữ Việt, văn hóa Việt trở thành vi diệu, có khả năng giao hòa, khuếch tán vào nhân loại…

Những tác phẩm văn học đầu tiên

Trước đây, nhiều thế hệ người Việt yêu thích văn học mặc định rằng “Tiểu thuyết lãng mạn đầu tiên của Việt Nam là cuốn Tố Tâm của Hoàng Ngọc Phách, in năm 1925 tại Hà Nội”. Tuy nhiên, đến năm 1994, giáo sư Nguyễn Văn Trung đã phát hiện và công bố quyển tiểu thuyết Thầy Lazaro Phiền của Nguyễn Trọng Quản, in tại Sài Gòn năm 1887 mới là cuốn tiểu thuyết đầu tiên.

Trong tập sách Hồ sơ về lục châu học giáo sư Nguyễn Văn Trung (NXB Trẻ, 2015) cho rằng: Những ai hiểu biết ít nhiều về văn học Việt Nam thời hiện đại có lẽ ngạc nhiên khi nghe nói đến văn học bằng Quốc ngữ ở miền Nam khoảng từ năm 1865 đến năm 1930. Vì cho đến nay trong những sách báo viết về văn học sử hầu hết đều chỉ nói phớt qua hai người: Trương Vĩnh Ký, Huỳnh Tịnh Của, bỏ qua Trương Minh Ký, ba người có sinh hoạt văn học vào những năm 1875... sau đó nói đến Đông Hồ và Hồ Biểu Chánh. Họa lắm mới có người nhắc đến tên ông Nguyễn Chánh Sắt. Mảng văn học này bị bỏ quên vì không biết hay bị bỏ qua vì bị phủ nhận?

Giáo sư Nguyễn Phú Phong nêu nhận định, trên mặt chứng tích cụ thể thì Truyện thầy Lazaro Phiền do Nguyễn Trọng Quản viết bằng chữ Quốc ngữ là cuốn sách đầu tiên, tuy nhiên tác giả làm ra chỉ được một cuốn duy nhất thôi. Trong khi cuốn tiểu thuyết Ai làm được do Hồ Biểu Chánh viết năm 1912, trên mặt lịch sử là một sự kiện quan trọng vì đó là cuốn thứ hai viết bằng văn xuôi chữ Quốc ngữ. Với tác phẩm này, Hồ tiên sinh có thể được xem như một tiểu thuyết gia tiên phong trong lịch sử tiểu thuyết Việt Nam.

Cần nhắc lại, vào thời điểm này, còn có nhiều cuốn tiểu thuyết khác ra đời của các tác giả như: Nguyễn Thanh Long, Nguyễn Bân, Đặng Trần Phất, Huỳnh Thị Bảo Hòa… Song đến nay, phần lớn các nhà nghiên cứu khẳng định, tiểu thuyết được bắt đầu với Hà Hương phong nguyệt của Lê Hoằng Mưu đăng báo năm 1912 và in thành sách năm 1915. Sau khi được xuất bản thành sách khoảng 10 năm, Hà Hương phong nguyệt đã bị chính quyền thuộc địa ra lệnh tịch thu và tiêu hủy.