Có nên áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt với đồ uống có đường?

TS. Nguyễn Minh Thảo, Trưởng ban Nghiên cứu Môi trường Kinh doanh và Năng lực cạnh tranh, Viện Nghiên cứu Quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) cho biết nền kinh tế mất dần đà tăng trưởng khi tăng trưởng GDP 6 tháng đầu năm 2023 chỉ đạt 3,72%. Trong đó, giá trị tăng thêm ngành công nghiệp 6 tháng đầu năm 2023 chỉ tăng 0,44% so với cùng kỳ năm trước, là mức tăng thấp nhất của cùng kỳ các năm trong giai đoạn 2011-2023; ngành công nghiệp chế biến, chế tạo còn thấp hơn chỉ 0,37%. Đánh giá của Ủy ban Kinh tế của Quốc hội cho thấy để tăng trưởng GDP 2023 đạt mục tiêu 6,5%, bình quân mỗi quý còn lại phải tăng khoảng 7,5%.

Trong bối cảnh ấy, doanh nghiệp nước giải khát sẽ càng thêm khó nếu áp thuế tiêu thụ đặc biệt.

Tính tới cuối 2020, Việt Nam có khoảng 1.800 cơ sở sản xuất nước giải khát, cung cấp việc làm cho 300.000 lao động, cung cấp việc làm gián tiếp cho hàng triệu lao động. Kể từ năm 2015 tới nay, ngành đồ uống chiếm 4,5% tỷ trọng nhóm ngành sản xuất, kinh doanh dịch vụ, đóng góp vào ngân sách nhà nước gần 50 tỷ đồng.

Nước giải khát có đường không phải là nguồn cung cấp đường và calories duy nhất cao nhất

Nghiên cứu của CIEM cho thấy, năm 2017, khi Bộ Tài chính đề xuất chính sách thuế mới đối với nước giải khát có đường, trong đó thuế giá trị gia tăng tăng từ 10% lên 12%, thuế tiêu thụ đặc biệt áp mới 10%, cho thấy kỳ vọng điều chỉnh hành vi người tiêu dùng với nước ngọt có đường và mục tiên tăng thu ngân sách không như mong muốn. Nghiên cứu chỉ ra áp thuế sẽ làm giảm giá trị sản xuất 21 ngành hàng, khoảng 0,08%, khi giá thành tăng khiến nhu cầu sụt giảm dẫn tới lợi nhuận ngành giảm, sản lượng và doanh thu của các doanh nghiệp trong chuỗi cũng giảm.

Đối với Nhà nước, mục tiêu nuôi dưỡng nguồn thu không đạt được. CIEM tính ra thu ngân sách dự kiến khi tăng thuế giá trị gia tăng từ 10% lên 12% sẽ thu thêm 443,2 tỷ đồng nhưng phần thu do ảnh hưởng sụt giảm sản lượng lên tới 631,9 tỷ đồng, vì vậy tổng ảnh hưởng tới ngân sách không phải là tăng lên mà giảm 188,7 tỷ đồng. Tương tự với tăng thuế tiêu thụ đặc biệt từ 0% lên 10% dự kiến thu ngân sách tăng 2.279,1 tỷ đồng, tuy nhiên do ảnh hưởng giảm sản lượng thu ngân sách giảm khoảng 3.159,5 tỷ đồng và kết quả là ngân sách giảm thu 880,4 tỷ đồng.

Quan trong hơn là lợi thế kinh tế quy mô giảm, giá trị tăng thêm của nền kinh tế giảm, chỉ số giá tiêu dùng tăng, tăng trưởng GDP giảm. CIEM tính ra tổng giá trị tăng thêm (GVA) nền kinh tế giảm 0,135%; GDP giảm 0,115%; thu nhập người lao động giảm 0,155%; thặng dư sản xuất giảm 0,083%; lao động giảm 0,092%; thu ngân sách qua thuế gián thu giảm 0,065-0,085%. Đặc biệt, chính sách này không chỉ tác động tới chuỗi doanh nghiệp ngành nước giải khát mà còn ảnh hưởng tới ngành mía đường nội địa, trong đó có kế sinh nhai của hơn 300 ngàn hộ gia đình trồng mía.

Từ những phân tích này, bà Thảo kiến nghị cần tiếp cận cẩn trọng trong việc sửa đổi Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt, đồng thời đánh giá sâu xem việc điều chỉnh chính sách thuế có đảm bảo thực hiện được những mục tiêu đề ra hay không.

Bà cũng cho rằng thời gian áp dụng Luật cũng không phù hợp với hiện tại vì trong bối cảnh doanh nghiệp đang khó khăn, việc áp dụng thêm thuế sẽ vô hình trung làm tổn thương thêm doanh nghiệp.

Bà cũng cùng quan điểm với ông Đậu Anh Tuấn, Phó Tổng Thư ký kiêm Trưởng ban Pháp chế VCCI rằng việc mở rộng thêm các mặt hàng chịu thuế tiêu thụ đặc biệt vô hình trung đi ngược lại với chủ trương của Chính phủ đang nỗ lực tháo gỡ khó khăn cho doanh nghiệp bằng cả chính sách và tài chính trong thời gian qua.

Việc áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt với nước ngọt có ga càng thêm không hợp lý, thậm chí có doanh nghiệp cho rằng sẽ gây ra bất bình đẳng khi nước ngọt chỉ là một trong các nguyên nhân gây béo phì.

PGS.TS. Nguyễn Thị Lâm, nguyên Phó viện trưởng Viện Dinh dưỡng Việt Nam, chỉ ra có rất nhiều loại thực phẩm có chứa đường và hàm lượng calories cao tồn tại trên thị trường, như bánh kẹo đều trên 300-400 kcal/100 g và kem trung bình lần lượt là trên 200 kcal trong khi nước giải khát có đường là 44 kcal/100 g). Nước giải khát có đường không phải là nguồn cung cấp đường và calories duy nhất cao nhất nên nếu đánh thuế là các sản phẩm này thì người tiêu dùng vẫn có thể tiêu thụ đường và calories với hàm lượng cao hơn từ các sản phẩm khác.

Các doanh nghiệp cũng phản biện lại quan điểm mà Bộ Tài chính đưa ra là hiện có 80 quốc gia áp dụng thuế tiêu thụ đặc biệt với nước uống có đường. Bởi theo họ số các quốc gia áp dụng đang giảm dần vì đã không đạt hiệu quả trong việc làm giảm tỷ lệ thừa cân, béo phì.

Cụ thể tỷ lệ thừa cân béo phì vẫn tiếp tục gia tăng đều qua các năm như Chi-lê, Mexico, Ấn Độ, Bỉ, Phần Lan, Latvia và Brunei. Chi-lê áp thuế tiêu thụ đặc biệt đối với nước giải khát có đường từ năm 2014 nhưng đến năm 2016-2017, tỷ lệ thừa cân béo phì tại nước này vẫn gia tăng liên tục từ 19,2% lên 30,3% đối với nam giới và từ 30,7% lên 38,4% đối với nữ giới. Tương tự, tại Mexico sau 2 năm áp thuế, lượng tiêu thụ đồ uống có đường ở Mexico có xu hướng tăng trở lại ở mức 1,6% so với trước thời điểm áp thuế, cho thấy đây là sản phẩm có độ co giãn của cầu thấp, dẫn tới lượng tiêu thụ ít bị tác động bởi yếu tố tăng giá.

Một số nước đã bãi bỏ chính sách thuế này như Đan Mạch, Nauy vì không có tác động đáng kể đến sức khỏe của người dùng trong khi gây ra các tác động tiêu cực đến kinh tế và xã hội. Tháng 6/2018, bang California (Mỹ) thậm chí đã thông qua dự luật ngăn chặn bất cứ thành phố trực thuộc nào thông qua việc áp thuế đối với đồ uống hay thực phẩm trong vòng 12 năm tới.

Ông Vũ Tú Thành, Phó giám đốc điều hành Hội đồng Kinh doanh Mỹ - ASEAN, cho biết nước giải khát có đường không phải là sản phẩm cứ sử dụng là có hại cho sức khỏe như thuốc lá mà phải sử dụng thường xuyên mới gây ảnh hưởng đến sức khỏe. Hơn thế trong một số điều kiện các nước uống có đường được xem là một loại mặt hàng thiết yếu như thức uống bổ sung cho vận động viên sau vận động, người cần tăng đường huyết như vậy việc tăng thuế hạn chế sử dụng còn có thể vi phạm nhân quyền.

Cũng từ phân tích đường, chỉ là một trong những yếu tố gây béo phì, ông Thành cho rằng để chống xu hướng thừa cân béo phì thì phải có chiến lược tổng thể quốc gia cùng những công cụ chính sách, tuyên truyền giáo dục để giảm tiêu thụ đường.

"Kinh nghiệm từ quốc tế cho thấy thuế tiêu thụ đặc biệt không phải là phép màu, vũ khí tối thượng để bảo vệ sức khỏe. Chính sách cũng không thể chạy theo xu hướng quốc tế, bởi nhiều khi nó đi theo sự thay đổi về quan điểm của người đứng đầu hay các phong trào xã hội dân sự. Sự phập phù như thế không phải là thông lệ tốt”, ông Thành phân tích.

Chủ tịch Hiệp hội Rượu, Bia và Nước giải khát, ông Nguyễn Văn Việt cho biết 6 tháng đầu năm nay, sản lượng tiêu thụ ngành đồ uống đã giảm 15% và có xu hướng tiếp tục giảm. Chưa kể ngành đồ uống đang chịu nhiều cú sốc, nghĩa vụ tài chính những năm gần đây như Covid-19, Nghị định 100, tới đây là thực hiện trách nhiệm nhà thu thuế tái chế trong bối cảnh cầu giảm, chi phí tăng.

“Vì vậy, nếu không có biện pháp hỗ trợ doanh nghiệp thì cũng cần khoan tăng thuế áp dụng biện pháp tài chính mới”, ông Việt đề xuất.