Hà Nội và những lễ hội mùa xuân

Nghi thức tế lễ trong Hội Cổ Loa

Diễn ra sớm nhất là Hội gò Đống Đa vào ngày mùng 5 Tết Nguyên đán tại gò Đống Đa. Đây là lễ hội chiến thắng, được tổ chức để tưởng nhớ tới công tích lẫy lừng của vua Quang Trung - người anh hùng trong lịch sử chống giặc ngoại xâm của dân tộc.

Trong ngày hội có nhiều trò chơi vui khoẻ, thể hiện rõ tinh thần thượng võ. Trong đó, trò rước Rồng lửa Thăng Long là độc đáo nhất.

Hơn 200 năm trước (1789), nơi đây là một chiến trường đẫm máu. Đêm mùng 4, rạng mùng 5 Tết Kỷ Dậu (tức ngày 29, 30/2/1789) đồn trại giặc ở Khương Thượng bị phá huỷ khiến tên Thái thú Điền Châu Sầm Nghi Đống phải thắt cổ tự tử tại đây. Gò Đống Đa đã trở thành một di tích lịch sử vẻ vang của nhân dân ta kể từ đó, đồng thời còn là một chứng tích về sự thất bại nhục nhã của kẻ thù phương Bắc xâm lược.

Vào buổi sáng ngày hội, các vị chức sắc và bô lão trong làng đã tề tựu đông đủ chuẩn bị cho cuộc đại lễ.

Nhưng hấp dẫn và trẻ trung hơn cả là tốp đi sau cùng với "Con Rồng lửa". Thanh niên hai làng Đồng Quang và Khương Thượng đua nhau bện rơm thành hình những con rồng lớn và trang trí bằng mo cau và giấy bồi. Một tốp thanh niên mặc những bộ trang phục giống nhau đi quanh đám rước Rồng lửa và biểu diễn côn quyền nhằm tái hiện lại hình ảnh của chiến trận năm xưa, biểu dương khí thế của nghĩa quân Tây Sơn. Đây là một trò diễn độc đáo của lễ Hội gò Đống Đa.

Sau những nghi thức trang trọng là đến các trò chơi và biểu diễn nghệ thuật dân gian như múa lân, múa rồng, đấu vật, cờ người, chọi gà. Ngày nay, đi dự Hội gò Đống Đa đối với người Hà Nội đã trở thành một nhu cầu không thể thiếu được trong những ngày đầu xuân.

Được mở sau Hội gò Đống Đa một ngày, Lễ hội Cổ Loa được tổ chức bắt đầu từ ngày mồng 6-16 tháng Giêng. Hội được tổ chức nhân ngày kỷ niệm Thục Phán nhập cung. Trải qua thời gian, thành Cổ Loa vẫn luôn mãi là niềm tự hào của người Việt Nam về lịch sử chống ngoại xâm.

Làng Cổ Loa gồm 12 xóm nhưng Hội Cổ Loa là của chung một cụm 8 làng (ngày trước gọi là Bát Xã) gồm: Ðài Bi, Sàn Dã, Cầu Cả, Mạch Tràng, Văn Thượng, Thư Cưu, Cổ Loa, Xép. Cả 8 làng này đều thờ Thục Phán nên đều tham gia tổ chức hội.

Sáng ngày mồng 6 làng tổ chức lễ rước văn tế từ nhà vị tiên chỉ ra đền để tế thần. Theo thông lệ, văn tế soạn thảo được đặt lên giá, khi 12 ông trưởng xóm đến đông đủ cả thì bắt đầu sửa lễ. Mở đầu là năm lá cờ ngũ hành, tiếp đó đến phường bát âm, giá văn tế đặt trong kiệu long đình có lọng che. Nối tiếp là quan viên trong làng và các vị kỳ mục đi theo.

Buổi chiều, đám rước thần có đông đảo dân làng tham gia. Thứ tự các cuộc rước bao gồm cờ quạt, long đình, tự khí, bát bửu, phường bát âm, quan viên lễ phục chỉnh tề bưng theo khí giới của nhà vua cùng tuần hành trong vài giờ từ sân đền Cổ Loa ra đến đầu làng thì giải tán.

Còn phần hội thì kéo dài tới rằm tháng Giêng bằng nhiều trò vui dân gian như: đánh đu, đấu vật, kéo co, leo dây, bắn cung nỏ, cờ người, thổi cơm thi, chọi gà, đánh đáo mẹt...

Diễn ra cùng thời điểm ấy là Lễ hội đền Sóc diễn ra vào ngày mồng 6 tháng Giêng hàng năm tại xã Phù Linh, Sóc Sơn. Lễ hội nhằm tưởng nhớ và ngợi ca người anh hùng đó có công đánh đuổi giặc Ân dưới thời Hùng Vương dựng nước.

Tại đền Thượng, hội được bắt đầu vào giờ đầu tiên của ngày mồng 6 với kê khai quang và lễ tắm tượng do chủ tế và chức sắc thực hiện.

Kế tiếp đó, hai lễ chính là rước dâng hoa tre và lễ chém tướng được tổ chức. Hoa tre được làm bằng một thanh tre dẹt, kích thước khoảng 50cm x 50cm, đầu thanh tre vót xơ bông dài khoảng 10cm x 10cm nhuộm các màu, chủ yếu là màu vàng. Sau phần lễ dâng hoa tre lên Thánh, quan tế hô lớn “lễ tất tranh lộc” thì tất cả hoa tre được vung ra để mọi người tranh cướp cầu may.

Sau lễ rước dâng hoa tre là lễ chém tướng với trò diện tích Thánh Gióng dùng tre ngà làm vũ khí giết giặc. Theo truyền thuyết, Thánh Gióng phi ngựa từ Châu Cầu, đuổi giặc Ân tới đó thì dùng tre ngà đập chết viên tướng đầu sỏ là Thạch Linh cùng tả tướng và hữu tướng của hắn.

Ngoài ra, rước voi của làng Dược Thượng cũng là nghi lễ không thể thiếu trong ngày hội này. Lễ rước voi được thực hiện bởi 12 thanh niên khỏe mạnh, vừa đi vừa đánh trống, vừa hò reo vang dậy một vùng.

Lễ hội đền Sóc gắn liền với truyền thuyết lịch sử nhưng bên cạnh đó, vẫn mang đậm tính chất của hội cầu mùa theo tín ngưỡng dân gian phổ biến ở hầu hết hội xuân vùng trung du Bắc bộ.

Tiếp đến, chính là Hội chùa Hương diễn ra trên địa bàn xã Hương Sơn, trong địa phận huyện Mỹ Đức. Ngày mồng 6 tháng Giêng là khai hội. Lễ hội thường kéo dài đến hạ tuần tháng ba âm lịch.

Đỉnh cao của lễ hội là từ rằm tháng Giêng đến 18 tháng hai âm lịch. Ngày này vốn là ngày lễ khai sơn (lễ mở cửa rừng) của địa phương. Đến nay nghi lễ "mở cửa rừng" hàm chứa ý nghĩa mới - mở cửa chùa.

Lễ hội chùa Hương trong phần lễ thực hiện rất đơn giản. Trước ngày mở hội một ngày, tất cả các đền, chùa, đình, miếu đều khói hương nghi ngút, không khí lễ hội bao trùm cả xã Hương Sơn. Ở trong chùa có lễ dâng hương, gồm hương, hoa, đèn, nến, hoa quả và thức ăn chay. Lúc cúng có hai tăng ni mặc áo cà sa mang đồ lễ chay đàn rồi mới tiến dùng đồ lễ lên bàn thờ.

Có thể nói, phần lễ là toàn thể hệ thống tín ngưỡng gần như là cả một tổng thể tôn giáo ở Việt Nam; có sự sùng bái tự nhiên, có Đạo, có Phật và có cả Nho. Những tính chất tôn giáo có phần bị tình yêu thiên nhiên, tình yêu nam nữ, tình cảm cộng đồng… tràn đầy chất thẩm mỹ vừa thanh cao, rất trần tục lấn đi. Trong suốt những ngày hội là sự nồng nhiệt của tuổi trẻ, là sự thành kính của các bậc cao niên, là sự hoan hỷ mà nam phụ lão ai ai cũng có phần riêng của mình.

Lễ hội chùa Hương là nơi hội tụ các sinh hoạt văn hóa dân tộc độc đáo như bơi thuyền, leo núi và các chiếu hát chèo, hát văn…