“Kho tàng ẩn giấu” của họa sĩ Phan Kế An

Phan Kế An thuộc thế hệ các họa sĩ thời kỳ Mỹ thuật Đông Dương, ông sinh năm 1923, mất năm 2018. Giữa đời sống văn hóa vừa bước vào màu “bình thường cũ” như hiện nay, dễ hiểu thôi, công chúng sẽ nghiêng và thích những sự kiện hoành tráng, những bộ phim vui một chút - hài một chút, những đêm nhạc của các ngôi sao thị thường. Vì thế, cuộc triển lãm các tác phẩm của cố họa sĩ Phan Kế An dường như bị chìm khuất giữa những lớp sóng thông tin cuồn cuộn.

Nhưng với những người của thế hệ cũ, cái tên Phan Kế An nhắc người ta nhớ về một thời kỳ văn nghệ kháng chiến. Cá nhân người viết bài này, thì nhớ tới vóc dáng một lão họa sĩ dáng người mảnh, gầy gò trong căn phòng nhỏ trên phố Thợ Nhuộm (Hà Nội).

Một bức tranh lụa của họa sĩ Phan Kế An

Họa sĩ Phan Kế An quê ở thôn Mông Phụ, xã Đường Lâm, thị xã Sơn Tây, Hà Nội. Ông học khóa 18 tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, nay là Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam. Nhớ tới ông, người ta hay nhắc về một trong những hội viên đầu tiên của ngành hội họa - Hội Mỹ thuật Việt Nam. Nhưng sự nghiệp hội họa của Phan Kế An lại trải rộng trên nhiều nhánh của mỹ thuật, bởi ông sáng tác trên chất liệu: sơn mài, sơn dầu, lụa, khắc gỗ… Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, họa sĩ Phan Kế An tham gia hoạt động ở chiến khu Việt Bắc cùng với các họa sĩ đàn anh lúc bấy giờ là Mai Văn Nam, Tạ Thúc Bình, Vĩnh Noãn, Mai Văn Hiến, Lê Phá, Kim Đồng, Phan Thông, Nguyễn Tư Nghiêm, Tôn Đức Lượng...

Một trong những tác phẩm nổi tiếng của họa sĩ Phan Kế An, được nhiều người nhắc đến đó là bức “Nhớ một chiều Tây Bắc” vẽ vào mùa đông năm 1950. Đó là thời gian ông đi kháng chiến với tư cách là đặc phái viên của báo Sự Thật. Bức tranh hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, được giới trong nghề đánh giá cao vì những cống hiến trong việc sáng tạo gam màu xám xanh và màu xanh chàm... Cũng trong mạch sáng tác này, người ta còn nhớ tới nhiều tác phẩm của ông, như: “Những đồi cọ”, “Cánh đồng bản Bắc”, “Gác chuông”, “Bác Hồ làm việc ở lán Nà Lừa”...

Song nhớ tới ông, tôi đặc biệt thích những bức ký họa bằng bút chì, trong số đó có khoảng 20 bức ký họa chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh. Mỗi bức đều ẩn chứa trong đó những cảm nhận sâu sắc, niềm yêu kính đối với Người. Trong số này, có những bức tranh đã được in với số lượng lớn, đủ để phát hành khắp các chiến khu, nhiều bức đến nay đã được xem là những tác phẩm tiêu biểu của nền mỹ thuật đương đại Việt Nam. Lưu dấu ấn sâu đậm trong ký ức nhiều người, đó là bức họa sĩ Phan Kế An ký họa Bác đơn sơ bằng bút sắt đã được đăng trên báo Sự Thật tháng 12/1948.

Vắn tắt đôi dòng về họa sĩ tài hoa Phan Kế An như trên rõ ràng là chưa đầy đủ. Cuộc đời 70 năm cầm cọ của ông tất nhiên có thể viết dài hơn nữa. Trở lại với triển lãm “Phan Kế An - Kho tàng ẩn giấu” đang diễn ra tại Viện Pháp tới ngày 16/4. Bước chân vào “không gian xanh” này, những bức tranh đang kể lại một hành trình hội họa của Phan Kế An. Với công chúng hôm nay, trong đó đa số là người trẻ, đến với triển lãm này sẽ được “gặp” một họa sĩ Phan Kế An với các tác phẩm hội họa đa chất liệu, các tác phẩm học tập và nghiên cứu tại Viện Hàn lâm Mỹ thuật Repin (Liên Xô cũ) và những ký họa văn nghệ sĩ, danh nhân nửa cuối thế kỷ 20. Cụ thể, có ba bức tranh sơn mài, một bức tranh sơn dầu, một bức tranh lụa và một loạt tranh ký họa đặc sắc của họa sĩ Phan Kế An. Những tác phẩm này được gia đình họa sĩ bảo quản, lưu giữ qua nhiều năm tháng.

Tôi dừng lại khá lâu bên tác phẩm "Thiếu nữ bên hoa sen", kích thước 39x54 cm. Đây là bức tranh sơn mài còn dang dở của họa sĩ Phan Kế An. Tác phẩm mang đậm phong cách tả thực của phương Tây - được cho là họa sĩ có ảnh hưởng trong quá trình học tập tại Viện Hàn lâm Mỹ thuật Repin, Nga (1960-1963). Kế đó, tranh lụa “Hoa phượng” cũng là tác phẩm chưa hoàn thiện nhưng có giá trị về mặt nghệ thuật, cho thấy sự sáng tạo và thể nghiệm không ngừng của họa sĩ. Những tác phẩm dù chưa hoàn thiện, những cũng có thể hé lộ nhiều manh mối, câu chuyện về cuộc đời họa sĩ và gây ấn tượng với người xem ngay từ lần đầu tiếp cận.

Bà Phan Mai Thanh Thúy, con gái cố họa sĩ Phan Kế An chia sẻ: “Từ xưa đến nay, bố tôi hầu như không có triển lãm riêng, trừ hồi đi kháng chiến. Thực tế là vì hầu hết tranh của ông đều được bán hết ngay, có bức chưa ráo mực đã có người mua rồi. Một vài lần triển lãm chung ở 16 Ngô Quyền (Hà Nội), bố tôi phải đi mượn lại tranh đã bán để trưng bày. Đó là lý do tôi ao ước thực hiện một buổi triển lãm riêng cho ông, nhưng chưa làm được vì điều kiện chưa cho phép”.

Và gần đây, khi họa sĩ Vũ Đỗ (The Painter’s Studio) đề đạt, bà rất mừng và tin tưởng rằng, họa sĩ trẻ này là một người có tâm, được đào tạo bài bản và Viện Pháp tại Hà Nội cũng tạo điều kiện rất nhiều và là một đơn vị uy tín. Đây là cơ hội thích hợp để đưa các tác phẩm của họa sĩ Phan Kế An đến với công chúng.

Họa sĩ Vũ Đỗ - trong vai trò giám tuyển của triển lãm cho rằng, điểm đặc biệt của triển lãm lần này là những tác phẩm được trưng bày tại đây chưa từng được công bố, ẩn giấu trong những tài liệu được tìm thấy ở tư gia của nghệ sĩ và là những tác phẩm dang dở, chưa hoàn thiện, nhưng không vì thế mà mất đi giá trị. “Bản thân chúng là nhân chứng của lịch sử, chứa đựng câu chuyện, kỷ niệm riêng của người họa sĩ”, họa sĩ Vũ Đỗ quả quyết, đồng thời chia sẻ, trong quá trình bảo tồn những sáng tác của ông Phan Kế An cần sự tham vấn của rất nhiều chuyên gia. Mỗi người chuyên về một mảng riêng về giấy, lụa, sơn dầu, sơn mài... Nhờ có sự tâm huyết của biết bao người yêu nghệ thuật mới có cuộc triển lãm lần này. Anh cũng mong rằng thông qua những sự kiện như thế này, cộng đồng sẽ chú ý hơn đến công tác giữ gìn di sản - một lĩnh vực mà Việt Nam chưa được phát triển.

“Thế hệ mình là một thế hệ mất kết nối. Phải có quá khứ, hiện tại thì mới có tương lai. Mọi thứ sẽ mang tính kế thừa. Hy vọng cái triển lãm này sẽ là ví dụ đầu tiên về cách cư xử và tiếp cận, kế thừa di sản nghệ thuật. Còn nhiều gia đình nghệ sĩ khác họ cũng đang đau đáu với di sản như thế này, biết đâu chúng ta có thể kết nối”, họa sĩ Vũ Đỗ bày tỏ.