Lan tỏa và nâng tầm hát xẩm

Giải tỏa âu lo

Hát xẩm ra đời rất sớm ở nước ta, từ khoảng thế XIII. Có thời điểm hát xẩm không còn đơn thuần là loại hình giải trí lúc nông nhàn mà phát triển thành một nghề kiếm sống của người nghèo nơi thành thị. Các nhà nghiên cứu cho rằng, một thời gian dài, hát xẩm là món ăn tinh thần của quần chúng lao động. Loại hình nghệ thuật này đề cập đến nhiều vấn đề ở mọi khía cạnh, trong mọi tình huống của cuộc sống, từ công cha nghĩa mẹ, tình yêu, tình vợ chồng, tình anh em cho đến những tình cảm riêng tư của mỗi con người, hay những vấn đề mang tính thời sự cập nhật, đả kích và phê phán những thói hư tật xấu của xã hội đương thời... Xẩm còn có nội dung về giáo dục luân thường đạo lý, lòng trung quân ái quốc, kể về điển tích, về danh sĩ... Mỗi bài xẩm là một câu chuyện kể về các khía cạnh trong đời sống con người.

Ca sĩ Nguyễn Ngọc Hà vừa ra mắt MV Xẩm Hà Nội kết hợp giữa xẩm với rap và nhạc EDM của đương đại

Trải qua bao thăng trầm nhưng hát xẩm vẫn giữ được cái chất của mình là loại hình hát kể chuyện, giai điệu hình thành dựa trên thanh điệu tiếng Việt và ngữ điệu lời văn. Tính chuyên nghiệp của hát xẩm gồm yếu tố văn học, nhạc khí, làn điệu tới nay vẫn không thay đổi, được các nghệ sĩ kế thừa và tiếp nối. Nghệ nhân dân gian Đào Bạch Linh cho biết: “Nghệ thuật hát xẩm hết sức đặc biệt. Bởi đứng trước bất cứ một vấn đề gì xẩm đều có đầy đủ các cung bậc từ vui vẻ đến châm biếm, mỉa mai. Trước cách mạng có xẩm dân vận, trong quá trình xóa mù chữ có xẩm bình dân học vụ, hay xẩm tàu điện. Bên cạnh đó, hát xẩm có môi trường diễn xướng đặc biệt, thường ở nơi kẻ chợ, tập trung đông người như ở hội đình, hội làng, hội chùa… Như vậy, các nghệ nhân đã đặt vào từng câu hát xẩm rất nhiều tình cảm và loại hình nghệ thuật này cũng rất gần gũi với đời sống nhân dân”.

Nghệ thuật hát xẩm thời gian qua vẫn “sống khỏe”, trước hết là những Liên hoan nghệ thuật hát xẩm vẫn được tổ chức đều đặn, qua đó tìm ra những tài năng trẻ để bồi dưỡng và hướng họ đến môi trường chuyên nghiệp. Cùng với đó, không ít các câu lạc bộ, nhóm hát xẩm như nhóm Xẩm Hà Thành liên tục cho ra mắt các sản phẩm hát xẩm, biểu diễn ở không gian công cộng phố đi bộ Hồ Gươm (Hà Nội) phục vụ công chúng. Không chỉ vậy, theo nhà nghiên cứu âm nhạc – nhạc sĩ Nguyễn Quang Long, trưởng nhóm Xẩm Hà Thành, xẩm còn được các nghệ sĩ đem đi diễn ở nhiều nước như Pháp, Áo, Đức. Xẩm Hà Thành từng sang Pháp biểu diễn cho cộng đồng người Việt, cho khán giả người Pháp, nói chuyện về xẩm tại nhà GS. Thái Kim Lan ở Đức với một số học giả. Nhạc sĩ Nguyễn Quang Long cũng cho biết, hiện nay có nhiều bạn trẻ đã bắt đầu yêu xẩm, thậm chí họ còn yêu một cách cực đoan, cho rằng chỉ có xẩm của cụ Hà Thị Cầu mới là chuẩn. Chính vì có những tình yêu xẩm như thế, trách nhiệm của những thế hệ đi trước phải giữ xẩm, vì xẩm là loại hình âm nhạc truyền thống càng nghe càng thấy hay, vừa đời vừa dí dỏm.

Đến những sáng tạo

Hát xẩm vẫn đồng hành với những vấn đề mang tính thời sự cập nhật, đả kích phê phán những thói hư tật xấu của một bộ phận con người trong xã hội đương đại, thậm chí có những phá cách để tiếp cận với khán giả trẻ. Trong chương trình Rap Việt vừa qua, thí sinh Lã Thành Long đã quyết định khá liều lĩnh khi lựa chọn bản rap dựa trên chất liệu âm nhạc xẩm và nội dung bản rap nói về phong tục của Việt Nam vào rằm tháng 7, kèm một chút về tuổi trẻ và sự tán tỉnh của chàng trai đối với cô gái để dự thi. Phần trình diễn cá tính của R.Tee khiến người xem phấn khích và Lã Thành Long được đánh giá có nhiều sáng tạo trong âm nhạc, nhất là hát xẩm.

Nhóm xẩm Hà Thành có 2 MV với tên gọi Rượu bia tối kỵ lái xe và Dặn chồng chớ uống rượu bia được viết lời theo cuộc sống hiện đại, nhắc nhở trực tiếp người tham gia giao thông, đặc biệt nhấn mạnh “Đã uống rượu bia thì không lái xe”. Đến đại dịch COVID-19, nhóm xẩm Hà Thành đã chinh phục người xem với MV Tiêu diệt Corona (nhạc sĩ Nguyễn Quang Long sáng tác). Nội dung bài xẩm được viết dựa trên những khuyến cáo của Bộ Y tế, các cơ quan chức năng về phòng, chống dịch COVID-19 và cảm xúc trước sự đồng sức, quyết tâm đẩy lùi đại dịch của toàn hệ thống từ các cấp chính quyền, lực lượng y tế, quân đội, công an đến nhân dân. MV Tiêu diệt Corona tạo ấn tượng với công chúng bởi tác phẩm viết dựa trên điệu xẩm sai, đồng thời khai thác tối đa thế mạnh của bộ gõ, sử dụng thêm tiếng kèn bầu do nghệ sĩ Phạm Dũng đảm nhận. Khi thưởng thức, khán giả cảm nhận được một chút âm hưởng của Nhã nhạc cung đình Huế với tiếng kèn tiếng trống dõng dạc, khảng khái, một chút rộn ràng của anh hề chèo, lại một chút rap trong những câu đồng dao pha tiết tấu xẩm sai…

Tác phẩm xẩm Tiễu trừ cướp biển của nhóm xẩm Hà Thành thể hiện tiếng nói mạnh mẽ là với truyền thống đánh đuổi giặc ngoại xâm từ ngàn đời, dù bất kỳ thời nào, hoàn cảnh nào, người dân Việt vẫn luôn kiên cường trong công cuộc bảo vệ và giữ vững chủ quyền dân tộc đã từng được đón nhận nồng nhiệt. Trong bài Tiễu trừ cướp biển, tác giả Nguyễn Quang Long đã cho thêm vào những câu đồng dao, để một giọng nam hát chính và có một giọng nữ chen vào giống như đọc rap, để tiếp cận giới trẻ. Hoặc khán giả đã phải nhún nhảy trước bài xẩm Dứa dại không gai do nghệ sĩ Khương Cường thể hiện, khi có sự kết hợp độc đáo, mới lạ của giữa một loại hình âm nhạc truyền thống với beatbox và nhảy hiphop của âm nhạc đương đại.

Đặc biệt gần đây, nữ ca sĩ Hà Myo (Nguyễn Ngọc Hà), giải Nhì cuộc thi Giọng hát hay Hà Nội 2020 đã ra mắt MV Xẩm Hà Nội. Sự độc đáo của MV này được tạo nên từ nhiều yếu tố ca sĩ, nghệ sĩ tham gia, âm nhạc, hình ảnh... Lần đầu tiên có một tác phẩm âm nhạc có sự kết hợp giữa xẩm - âm nhạc truyền thống với rap và nhạc EDM vốn đã quen thuộc với giới trẻ trong nước cũng như thế giới. Sự kết hợp này tạo nên một bản nhạc hết sức lôi cuốn, vừa dí dỏm, hóm hỉnh đậm chất xẩm dân gian của đường phố Việt Nam truyền thống với những rộn ràng của rap đường phố gắn liền với giới trẻ trong những năm qua và nền nhạc EDM đầy chất lửa cuồng nhiệt.