Lung linh sắc khảm xà cừ

Nghe tiếng anh Duy Hải có bức tranh “Phiên chợ quê” khảm ốc lớn cỡ (2,5mx1,28m) nên tôi tìm đến và đã gặp nhiều bất ngờ. Ngoài vẻ đẹp rực rỡ của trăm hồng ngàn tía do ánh sắc của những con trai ốc tạo nên, tranh của anh còn tinh tế về chất tạo hình đậm chất dân gian.

Anh Hải bên một tác phẩm của mình

Bức tranh “Phiên chợ quê” là điển hình cho một ngôn ngữ khảm đặc trưng của làng nghề Chuôn Ngọ, xã Chuyên Mỹ, huyện Phú Xuyên, Hà Nội. Có lẽ bài thơ “Chợ tết” của nhà thơ nổi tiếng Đoàn Văn Cừ ở thành Nam đã hiện lên ở đây.

Anh Hải hồ hởi kể một thời nên duyên vợ chồng với một cô gái cùng nghề, cũng ở thành Nam này. Anh yêu đất thành Nam cũng từ đó. Bài thơ của Đoàn Văn Cừ đã đem lại cảm hứng sáng tác cho anh. Mãi sau này trở về quê hương dựng nghiệp anh mới có dịp thể hiện nó. Tuy nhiên bức tranh “Phiên chợ quê” của anh có nhiều hình ảnh quen thuộc ở mọi vùng miền.

Rồi anh đọc liền một mạch bài thơ họa cho bức tranh mà anh trạm khảm bằng ngọc trai. Giọng anh ấm và ngọt ngào với thổ âm sông nước làng Chuôn Ngọ bên bờ sông Nhuệ: “Cùng nhau sắm tết chợ quê nhà. Trăm hàng buôn bán dưới cây đa. Xôn xao làng chài thuyền cập bến. Mang cá về cho chợ làng ta”.

Ngồi tâm sự, anh bồi hồi nhớ lại những ngày vợ chồng anh nghèo túng, phải mang từng bức khảm nhỏ đi rao bán khắp nơi và tạo dựng nghề nghiệp mưu sinh vào năm 1994. Gian khó trăm bề, vốn ít lại mới dựng nghiệp chưa ai biết tới, phải cắn răng chịu đói chịu rét để giữ lấy cái nghề. Vào những đêm quạnh vắng, anh thường được nghe bố kể lại câu chuyện ông tổ làng nghề khảm trai ở làng mình đã tới ngàn năm qua.

Không có cái lý gì con cháu lại phụ công ơn dựng nghiệp cho làng. Hiện nay thân phụ của anh-ông Nguyễn Đình Khải được các cụ trong làng cử ra chăm nom ngôi đền thờ Tổ nghề của làng là ngài Trương Công Thành. Nghe anh kể lại tôi mới hay Trương Công Thành còn là Tham tán phó Nguyên Soái, người đã cùng Nguyên Soái Lý Thường Kiệt mang quân lên tận phương Bắc trinh phạt giặc Tống. Với nhiều chiến công khác ông đã được ban bổng lộc, khen thưởng và thăng chức, nhưng ông đã từ chối về quê đi tu tại làng và tạo dựng nghề khảm trai  cho xã Chuyên Mỹ từ đó.

Anh Hải tâm sự, chính vì lời dạy dỗ của người cha mà anh nhẫn nại học tập luyện nghề từ những bậc thầy giỏi nghề khảm trai từ khắp nơi tụ về. Tôi đi dạo quanh kho tàng tranh khảm của anh ngỡ như đang đi vào một vườn cổ tích. Mỗi bức tranh là một câu chuyện xưa thú vị, gắn bó với những kỷ niệm khó quên. Văn chương, theo như anh nói, kèm theo mỗi bức tranh đều ẩn chứa hồn thơ và ý nghĩa nhân văn sâu sắc.

Nào là “Thanh Tùng thiên niên thịnh”, hay “Bạch hạc vạn cổ sinh”, rồi “Vinh quy bái tổ”… Hình tượng toát lên triết lý hay về đạo sống làm người. Rồi anh còn giảng giải cho tôi từng đề tài và mỗi ý nghĩa của nó thể hiện tâm hồn người thợ khảm được trao cho từng nét khắc và mỗi nét màu khảm trên gỗ…

Lát sau, chúng tôi ra thăm xưởng làm việc. Vợ anh là chị Nguyễn Thị Thuận đang đục nét theo bản vẽ của anh về đề tài Hồ Gươm và thiếu nữ Hà Nội. Con trai anh lại cùng với mấy người thợ thực hiện cưa những đường nét nhỏ xíu vẽ nên đường cong của người con gái. Anh khoe mình đang thực hiện một bức khảm đầy ngẫu hứng về hình ảnh thiếu nữ Hà Thành xưa.

Anh là người tạo hình và sẽ là người cuối cùng hoàn thành nó ở công đoạn tỉa họa tiết, tách hình rồi xoa bóng cho nổi màu sắc của nguyên bản những con ốc màu đỏ hay những con bào ngư lung linh, tạo nên chất sang trọng và thanh lịch Tràng An.

Rồi anh kể say sưa về những màu sắc kỳ lạ của những chất liệu khó kiếm để làm tranh khảm. Anh nói chi tiết từng loại, nào là trai đen, ốc từ Singapore, rồi cửu khổng, hay con xác tạo màu xanh như ngọc. Nhất là vỏ ốc được nhập từ Indonesia thì lung linh tạo màu không gian ba chiều thật sự huyền ảo. Chính vì lẽ đó, mỗi tranh khảm được tôn vinh như một tác phẩm nghệ thuật của một tài năng xử lý chất liệu trong tranh.

Riêng đối với tranh khảm thư pháp thì anh là một trong những người say mê tạo hình và xử lý chất liệu vỏ ốc với cảm xúc sâu lắng giữa màu sắc và ngôn ngữ thơ ca. Tôi rất bất ngờ với những vận dụng sáng tạo đưa tranh Đông Hồ và tranh Hàng Trống vào khảm trai. Anh muốn đưa tranh khảm trai gần gũi với đời sống hiện đại.

Tài vẽ chân dung bằng nghệ thuật tỉa hình trên chất liệu của anh đem lại nhiều cảm xúc đẹp đẽ và ấm áp tình người. Chân dung Bác Hồ, hay chân dung Đại tướng Võ Nguyên Giáp là những tác phẩm tâm đắc nhất của anh Hải trong thời gian gần đây.

Chúng tôi đang nói chuyện vui vẻ thì ông Nguyễn Đình Khải vừa đi thắp hương ở đền ông tổ nghề về. Ông nói có một đoàn khách quốc tế vừa về thăm làng và đến thắp hương tại đền ông Trương Công Thành. Đi với ông còn có cháu nội là Nguyễn Đình Duy, con trai anh Hải. Gặp tôi, ông Khải khoe ngay cháu Duy vừa hoàn thành một bức tranh khảm mới rất cách điệu, tân tiến. Ông tự hào rồi vào nhà lấy cho tôi xem tác phẩm của Duy.

Lúc này anh Hải mới rưng rưng nói về đứa con trai đang trưởng thành nối nghiệp ông cha. Rồi anh chỉ lên bức tranh đàn cá trong hồ xanh của cháu Duy cho tôi xem. Đó là nét cách điệu tạo hình qua ý tưởng bức tranh cổ “Cửu Ngư”. Nhìn nụ cười nhỏ nhẹ của anh, tôi biết là anh rất vui vì sự say mê của con trai đang cùng gia đình quyết tâm gìn giữ nghề của làng Chuôn Ngọ. Một miền đất của Phú Xuyên đã được tôn vinh hàng ngàn năm qua.

Bài và ảnh Duy Anh