Nhịp sống bên bếp lửa của người vùng cao

Tôi sinh ra tại vùng cao, nơi có con suối chảy về từ trong bụng núi. Quê tôi toàn là vách đá, cổng trời và lều nương. Cha mẹ tôi thường kể cho tôi nghe những câu chuyện có gắn đến căn nhà trình tường hay những triền thung đầy nắng và gió. Nhưng gắn bó nhất với tôi là hình ảnh cái bếp. Những cái bếp trên lều nương hay những cái bếp trong nhà trình tường mái dốc... Tất cả đã gắn bó với tuổi thơ của tôi, gắn bó với những kỷ niệm của người vùng cao.

Bếp lửa nơi gắn với tuổi thơ, với kỷ niệm của người vùng cao

Quê tôi thường làm nhà trình tường mái dốc. Thường thì ba gian, hai chái. Tiếp giáp với gian trung tâm phía bên trái là bếp lớn. Chảo lớn, chảo bé đều đặt ở đây, phía trên bếp lò. Lò được đắp bằng đất, cao độ một mét. Thường thì có hai chảo trên một bếp đắp. Chảo lớn dùng nấu rượu và đun cám, chảo bé dùng để đồ mèn mén. Mới tờ mờ sáng, chảo được hâm nóng. Ngọn lửa ngùn ngụt cháy xua tan cái giá rét trong nhà. Mẹ tôi hay dậy sớm để nấu cám và đồ mèn mén.

Khi ấy, tôi vẫn còn nằm trong chăn và thò đầu ra để nhìn. Chái nhà phía gần bếp là chuồng ngựa. Chú ngựa luôn dậy sớm và hình như nó không bao giờ ngủ. Khi tôi chập chờn trong giấc ngủ vẫn nghe thấy tiếng khánh nhạc rộn vang. Thỉnh thoảng nó lại gõ gõ móng, báo hiệu máng cỏ đã hết, lúc đó, bố tôi trở dậy đổ cỏ, chăm sóc nó hết sức chu đáo, có lúc còn che chắn đầu hồi cho nó khỏi rét.

Ngày ấy, cái ngày mà nhà tôi rầm rập đông vui người, khi anh tôi chuẩn bị sửa soạn lấy vợ. Mọi người kể cho nhau những câu chuyện vui. Bếp lửa giữ lại những câu dân ca. Những khi ông tôi còn khỏe, ông cứ ngồi đó, dưới ngọn lửa bập bùng, hình bóng ông in trên bức tường căn nhà trình tường.

Nhiều đêm, ông tôi cứ hát một mình những câu hát không đầu không cuối. Câu chuyện, làn điệu dân ca như con suối ùa về căn nhà. Câu chuyện và lời hát cứ quấn quanh, quấn quanh màu khói thuốc lào. Lời kể say sưa cùng chén rượu chuyền tay nhau.

Khi tôi lớn lên, khi tôi biết đi làm nương, bếp gio lại có ở trên nương. Cái điếu, ấm chè nằm gọn ghẽ trong địu. Lều nương dựa vào vách đá, dựa vào ruộng bậc thang, quay mặt về phía dòng suối. Một đầu sàn của lều gối lên đá. Bếp của lều nương đón gió, đón nắng, ru êm giấc ngủ ban trưa. Lều nương lo cho mùa màng đi qua, cơn mưa đi qua, vụ mùa đến.

Bếp của lều nương dựa lưng vào vách đá, giống như con người dựa lưng vào mùa màng. Bên cạnh bếp là cây chè cổ thụ, bao đời vẫn là thế, thân gồ ghề, mốc meo, oằn mình cùng thời gian.

Tôi lớn lên cùng năm tháng. Đi xa nhưng vẫn nhớ tới bếp. Và nhớ nhất là mùi khoai nướng. Tháng mười một, cả làng bận rộn. Con trai đi giã đất làm nhà, con gái dệt lanh, vẽ hoa văn. Tôi nhớ như in cái bát mà chị tôi đem ra nấu nến. Nến để vẽ hoa văn trên từng trảng lanh. Chị tôi vẽ bằng bút đồng. Từng trảng lanh trắng ngần trải dài trên lù cở. Chị tôi ngồi tựa cửa để vẽ. Những chữ thập hình sin trên bàn tay, có cả hình núi đồi cao nguyên trong tấm vải.

Mẹ tôi cả đời lam lũ, cả đời gắn bó với cái bếp, thức khuya dậy sớm cùng bếp. Chỉ nhìn bàn chân của mẹ là biết mẹ tôi vất vả chừng nào. Những chảo lớn, chảo bé cứ bày ra như những bản nhạc không lời. Mẹ tôi nấu rượu, đồ mèn mén, xào chín thức ăn. Lúc đó, bố tôi hay làm quen với chiếc điếu cày và chén nước. Bố tôi lấy gói chè khô trên gác bếp và đem rang. Lửa bập bùng cháy, chè rang giòn, đem bỏ vào ấm tích đang đặt gần bếp than.

Vào mùa xuân, ông tôi hay ngồi cạnh bếp. Ông hút thuốc lào cùng bạn bè, cười cùng bạn bè. Cái thú vui của ông là vậy. Nếp nhăn trên trán ông càng sâu, sâu thêm theo thời gian. Vào những ngày đông, hơi lạnh phả vào đầu hồi nhà, ông tôi thường hay nhắc:

- Páo, mày xem con ngựa có bị rét không. Hình như nó đói thì phải.

Tôi lắng nghe tiếng gõ móng của nó bên tường. Tiếng gõ móng luồn sâu trong đêm cùng nước suối chảy về đêm. Tôi lẳng lặng thái cỏ và chất đầy máng.

Mùa hè, tôi thích chui trong nương vườn. Vì chỉ có nơi ấy mới cho tôi hoa và quả. Những quả mận đỏ chói treo trên cây từng chùm, từng chùm. Quả dưa chuột, bí đỏ cứ nằm lăn, phơi mình trên đất. Cứ thế, cứ thế tôi bẻ, tôi vặt, miệng vẫn nhồm nhoàm nhai. Về đêm, ánh sáng từ bếp hắt trên tường. Vệt sáng chạy xéo bên hè. Ánh sáng xua tan màn sương lơ lửng trên đầu, đẩy lùi màn sương sang phía đầu hồi. Hạt sáng bắn ra từ bếp lửa đã ru êm, ru êm giấc ngủ.

Kỷ niệm của tôi về bếp lửa là kỷ niệm với củ khoai hay bắp ngô nướng. Trong đêm, ngoài kia, màn sương dăng dăng trùng phùng. Bức tường của căn nhà trình tường ấm cúng. Nó như manh áo màu vàng quạch mặc và giữ độ ấm cho cả căn nhà.

Mẹ tôi thường cõng nước từ bờ suối lên. Phải đi qua hai bậc thang thì mới đến sân. Mẹ đổ nước vào ang. Ang nước làm bằng gỗ thông. Những tấm gỗ ván được bào và ghép lại rất công phu. Xong việc, mẹ lại đi xem cái máng ngựa sực nức mùi cám ngô và cỏ voi. Đêm muộn, mẹ vẫn thức thêu thùa bên ngọn đèn dầu leo lét, có khi lại đan lù cở gần bếp lửa. Bếp lửa đã hong khô và làm mối giang thêm chặt.

Vào dịp giáp Tết, bố tôi ngồi bên bếp lửa đến tận đêm khuya. Những lúc ấy, các bác hàng xóm sang chơi. Các bác, các ông cứ hát rì rầm rồi lại cười to. Cứ thế, cứ thế, bố lại rang lại ấm chè, bỏ tích. Câu chuyện bắt đầu đi vào chiều sâu cùng hương rượu nồng chuyền tay nhau.

Bếp lửa vùng cao lúc nào cũng hồng. Hồng nhất, cháy rực nhất vẫn là những ngày Tết. Tôi cùng bọn trẻ con lấy bánh giầy ra nướng. Bố tôi nhâm nhi cùng chén rượu. Thịt trâu sấy trên gác bếp vẫn còn tươi rói. Cả một vòng người cùng ăn và uống vây quanh bếp. Câu chuyện lại nổ ra như ngô rang.

Ngày lập đông, sương mù lửng lơ trên hè. Sương hắt làm ướt cả phía đầu hồi nhà. Chú ngựa gõ móng. Bố tôi cho thêm củi gộc vào bếp. Củi gộc bằng gốc cây dẻ đượm than. Những lúc ấy, tôi nằm trên giường, đầu trùm kín chăn và tai vẫn nghe văng vẳng tiếng sáo. Bếp xua tan màn sương trên mặt đất, ru êm, ru êm tôi vào giấc ngủ nồng.

Bố mẹ tôi thường gùi lù cở và vác ống bương nước lên bếp lửa trên lều nương. Người vùng cao thường bảo nhau: Phải giữ lửa trong bếp, phải hâm nóng lên bầu không khí quanh bếp từng ngày. Đó là nhịp sống, báo hiệu sự sống hàng ngày. Nó hoàn toàn khác với bếp lửa vùng đồng bằng thường đun bằng rơm rạ vào sáng, trưa, chiều, tối. Bếp lửa vùng cao giữ lửa bằng củi gộc, cả ngày đỏ lửa.

Cho dù đi đâu, về đâu, tôi vẫn nhớ tới bếp lửa trong nhà. Lửa đã sưởi ấm tôi từ tấm bé, nuôi dưỡng cho tôi những câu chuyện cổ tích và làn điệu dân ca mà ông tôi thường hát. Thấp thoáng trong đầu, hình ảnh mẹ tôi vai vác nước từ dưới suối lên, tiếng ngựa gõ móng trong chuồng vào ban đêm.