Nhớ tác giả “Em ơi! Hà Nội phố”

Cố nhà thơ Phan Vũ

Một Hà Nội bình yên thời chiến

Theo tác giả, bài thơ “Em ơi, Hà Nội phố” được Phan Vũ sáng tác vào mùa đông năm 1972, khi Hà Nội bị bom B52 đánh phá ác liệt. Bài thơ gồm 23 đoạn, nhưng trong một thời gian dài, vì những lý do riêng, cho đến năm 2009, nguyên tác bài thơ mới được in trong tập Thơ Phan Vũ. Với ông, “Em ơi! Hà Nội phố” không chỉ là những lời thủ thỉ tự tình, mà còn là tiếng kêu thương tha thiết... Tháng chạp bi tráng năm ấy, những sự việc hàng ngày đã khắc ghi những đường rãnh trong ký ức, giữ lại cho con người một nỗi nhớ xót xa, sâu đậm. Chỉ một đêm xuống phố Khâm Thiên sau trận bom, nghe tiếng than khóc của dân phố, nhìn những vành khăn tang trắng xóa trong đêm và ngửi mùi hương cúng đã hình thành ngay hoài niệm để một đời không thể nào quên. Đó là sự tiếc nuối về những gì “thật Hà Nội” không còn nữa. Không chỉ do chiến tranh mà có thể vì những sai lầm, những vô ý, vô tình của người đời, không ngoại trừ sự quên lãng của thời gian, đã gây ra những đổ vỡ không thể hàn gắn được.

Cố nhà thơ Phan Vũ cho biết, ông đã sống một mình trên căn gác suốt 12 ngày đêm khốc liệt của Hà Nội. Những hình ảnh, những ngôn từ dồn dập kéo đến, đan xen, chồng chéo, không theo một thứ tự thời gian, không gian: “ Ta còn em con đường vắng/ Rì rào cơn mưa nhỏ/Trên vòm cao/ Đổ xuống chuông hồi/ Nhà thờ Cửa Bắc/ Tan chiều lễ/ Kinh cầu còn mãi ngân nga...”. Bài thơ viết về thời chiến mà không gợn chút không khí căng thẳng, tang tóc, Hà Nội vẫn hiện lên bình yên đến lạ lùng.

Ông nói: “Tôi ghi lại một cách vội vàng, theo sự tình cờ, bất chợt, không xếp đặt. Tất nhiên, trong một quá trình dài dặc nửa thế kỷ, bài thơ không thể nằm yên trong ngăn kéo mà luôn cựa quậy, bắt tôi phải chỉnh sửa nhiều lần. Nhiều khi có vài ly rượu ngà ngà lại chợt nhớ, chợt thương một nỗi niềm, chợt tìm thấy một dáng, một hình, một con chữ cần thêm, cần bớt. Ông cũng thường bỏ công chép cả bài thơ dài để tặng ai đó, nhưng khi khách ra về lại hí hoáy sửa lại vì trong lúc chép tặng chợt phát hiện một câu, một chữ chưa vừa ý. Do đó “Em ơi! Hà Nội phố” đã thành tam sao thất bản, đến mức tác giả cũng không sao phân biệt được.

Đến năm 1985, một lần nhà thơ Phan Vũ gặp nhạc sĩ Phú Quang. Một đoạn thơ đã được phổ nhạc, càng trở nên quen thuộc với công chúng. Nhiều người khen tặng, có người nói về giá trị phần ca từ, nhưng ông vẫn nghĩ sự xứng đáng thuộc về Phú Quang với những giai điệu mượt mà, du dương. Hơn thế nữa, Phú Quang với ca khúc ấy là người có công lao đã giới thiệu một bài thơ còn lận đận, chưa ra đời.

Những bức tranh đến gần những bài thơ

Phan Vũ làm thơ, viết kịch, là tác giả của nhiều tác phẩm được công chúng ái mộ như tập thơ Hà Nội – Phố, kịch Lửa cháy lên rồi (giải thưởng Văn học năm 1955), Thanh gươm và Bà mẹ, kịch bản phim Dòng sông âm vang… Ông cũng từng đạo diễn các phim Bí mật thành phố cấm, Như một huyền thoại (phim về nữ anh hùng Võ Thị Sáu). Điều kỳ lạ, khi đã ngoài 70 tuổi, ông lại bước sang lĩnh vực hội họa và đã có 9 cuộc triển lãm tranh ở trong và ngoài nước. Riêng với bài thơ “Em ơi, Hà Nội phố” sau khi được nhạc sĩ Phú Quang phổ nhạc càng trở nên quen thuộc với công chúng.

Ở mảng hội họa, Phan Vũ đến với nghệ thuật này hầu như hoàn toàn do tự học. Ông không giấu diếm, khi còn trẻ, ông thường giao du thân thiết và bị mê hoặc bởi tranh của Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng… cùng những câu chuyện xung quanh họ. Có lẽ điều đó cứ tự nhiên thấm vào người ông lúc nào không hay. Vào một ngày kia, ở tuổi 70, lần đầu tiên căng tờ giấy dó, dùng bột màu vẽ những bức tranh trừu tượng, dần dần Phan Vũ được một số họa sĩ lớp trẻ chỉ cho ông cách căng bố, pha màu cùng những tiểu tiết lặt vặt khác. Cho đến nay, tranh Phan Vũ vẫn thiên về trừu tượng, nhưng không nệ phong cách và trường phái, mà thường vẽ tự do theo ngẫu hứng. Tranh của ông có những tựa đề: Những ngọn cụt, Phố đông, Khi mặt trời đỏ, Cào và xé, Ngẫu hứng… với ý tưởng, đường nét, màu sắc “không giống ai” gây sự chú ý, tò mò cho người xem. Nhiều người nhận định về tranh ông cho rằng: Có sự hòa quyện chặt chẽ trong ý tưởng và cả trong phương pháp thể hiện, cho dù có nhiều tính trang trí, nhưng lại đậm tính ẩn dụ, tranh Phan Vũ đã có độ chín, độ bền…. Còn Phan Vũ bộc bạch: Tôi muốn kéo những bức tranh đến gần những bài thơ của tôi. Một cái gì như chút tự sự bi tráng với những màu sắc rực rỡ đối lập nhưng lại có độ trầm tạo thành nỗi buồn dịu êm…

Nhớ dịp nhà thơ Phan Vũ có cuộc trưng bày 19 bức tranh sơn dầu mới nhất của ông, đồng thời sẻ chia về cuộc đời sáng tác (thơ, đạo diễn phim, hội họa) qua chủ đề “Phan Vũ 90 năm – trở về quê hương Đà Nẵng”. Nhìn ông đón những cốc rượu thân hữu mời chào , rồi đọc trường ca “Em ơi! Hà Nội phố” dằng dặc đầy trẻ trung, say đắm, bên cạnh tiếng ghi - ta thùng cùng không gian ấm áp của phòng tranh nhộn nhịp sắc màu… Ít ai nghĩ rằng, ông đã qua cái tuổi 90.

Nhà thơ Phan Vũ, người viết nên bản tình ca tráng lệ về Hà Nội đã qua đời (7/2019) đúng 65 năm giải phóng Thủ đô."Phan Vũ đã biết nhìn ra và lọc ra một Hà Nội thanh lịch, duyên dáng, hào sảng, để gìn giữ cho mình và cho người, cho hiện tại và tương lai. Bây giờ đọc lại bài thơ, người đọc sẽ cảm ơn nhà thơ đã giữ lại một Hà Nội đẹp đẽ và đáng yêu đến thế", nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên chia sẻ.