Thi sĩ độc đáo của người Dao
Trong những chuyến đi các tỉnh miền núi phía Bắc, tôi thường lân la dò hỏi địa chỉ của các nhà thơ dân tộc đã tuổi cao sức yếu để trò chuyện. Đến Mường Khương tìm gặp tác giả “Cây hai ngàn lá” Pờ Sảo Mìn. Và khi vượt đèo Bông Lau đến mảnh đất cách mạng Cao Bằng thì cố tìm gặp nhà thơ người Dao Bàn Tài Đoàn. Nhưng tôi không ngờ, lần gặp đầu tiên đó cũng là lần cuối cùng tôi được gặp thi sĩ của vùng rừng Slam Cao.
Nhà thơ Bàn Tài Đoàn. Ảnh: H.T.P |
Vẫn còn nhớ, hôm đó tôi tìm đến huyện Nguyên Bình và hỏi đường vào nhà ông, nhiều người đã nhiệt tình chỉ dẫn. Có thể nói, kể từ khi xuất hiện Bàn Tài Đoàn, người Dao mới có nhà thơ của dân tộc mình. Thơ ông được người Dao ở Nguyên Bình - quê hương ông - đón nhận nhiệt tình. Những người chưa biết chữ thì ông đọc cho họ nghe. Những bài thơ đầu tiên của Bàn Tài Đoàn đã cổ vũ mạnh mẽ người Dao đi theo cách mạng. Trong lời giới thiệu tập thơ in bằng hai ngôn ngữ Việt - Dao “Bó đuốc sáng” (NXB Văn hoá Dân tộc) có viết: “Cuộc đời của nhà thơ có thể tượng trưng cho sự thay đổi của dân tộc Dao, xưa kia quằn quại trong đói nghèo lạc hậu, bệnh tật. Từ ngày Cách mạng tháng Tám thành công, đời sống của dân tộc Dao trong đó có nhà thơ được no ấm, được học hành và có quyền bình đẳng cùng các dân tộc khác trên khắp mọi miền của đất nước Việt Nam. Ông đã làm thơ cả cuộc đời từ khi được giác ngộ cách mạng. Ông vừa hoạt động cách mạng vừa sáng tác, làm thơ chính là để phục vụ chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước”.
Những vần thơ của ông đã ca ngợi quê hương, con người cũng như giúp nhiều người ở các vùng đất khác hiểu hơn, yêu hơn về cộng đồng người Dao ở vùng đất giàu truyền thống cách mạng như Nguyên Bình.
Sinh ra trong một gia đình nghèo, thuở nhỏ không được đi học, nhưng Bàn Tài Đoàn lại bộc lộ rõ năng khiếu thơ ca. Ông làm thơ cùng với học chữ. Những bài thơ đầu tiên của ông được viết trên lá chuối, lấy dao làm bút, khắc lên để khô sẽ đọc được. Có thể nói, Bàn Tài Đoàn là một trong những nhà thơ người dân tộc thiểu số đầu tiên của nền thơ ca cách mạng Việt Nam.
Thơ ông trong sáng, hồn hậu như suy nghĩ thuỷ chung của người dân tộc vậy. Ông viết những câu thơ chan chứa nghĩa tình về Đại tướng Võ Nguyên Giáp, người anh - người thầy đã dìu dắt ông đến với cách mạng, với thơ: “Đồng chí tình thân như ruột thịt/ Dìu dắt tôi đi bước đường thơ/ Giấy bằng lá chuối, dao làm bút/ Ngày nay nên người nhớ lại xưa” (Gặp đồng chí Văn).
Đến các bản làng người Dao sẽ thấy, có người không biết nói tiếng phổ thông nhưng lại rất nhớ và thuộc thơ Bàn Tài Đoàn. Bởi thơ ông mộc mạc, chân chất như con người ông đã nói hộ tấm lòng họ trước cuộc đời. Không ít người Dao khi đi ra chợ phiên ở thị trấn Nguyên Bình vẫn thường hay đến xin thơ Bàn Tài Đoàn. Đó là điều hạnh phúc nhất của nhà thơ tuổi cao sức yếu nhưng vẫn sáng tác không ngừng nghỉ.
Hơn 80 năm sáng tác, với gần 20 tập thơ, công lao của ông quả là to lớn với nền văn học dân tộc ít người ở Việt Nam. Nhưng, Bàn Tài Đoàn vẫn canh cánh một điều, làm thế nào để có người nối tiếp mình, viết lên tiếng nói của người dân tộc Dao, nâng cao văn hoá của dân tộc Dao, hòa chung với sự phát triển của cả đất nước đồng thời vẫn giữ được bản sắc riêng biệt của dân tộc mình.
Căn nhà vợ chồng ông đang ở nằm cách mặt đường vào chợ huyện Nguyên Bình vài chục bước chân. Lần đầu tôi đến, thoáng chút ngỡ ngàng bởi sự khang trang trước một ngôi nhà mới xây, đổ bê tông vững chắc. Trước cửa nhà, có chiếc ao nhỏ. Mép ao có mấy cây hoa hồng đỏ thắm thoang thoảng hương thơm. Vợ ông ra đón, dẫn khách vào nhà. Lúc ấy, thi sĩ Bàn Tài Đoàn đang ngồi ở mép giường, ông có vẻ yếu nhiều. Vợ ông dìu ông ngồi lên chiếc ghế. Bàn Tài Đoàn vui vẻ khi thấy khách lạ đến chơi. Nhưng tuổi cao khiến suy nghĩ của ông đã chậm, lời nói cũng khó khăn. Vợ ông nhiều khi phải “phiên dịch” cho chồng. Bà bảo ngôi nhà 3 gian khang trang này là món quà của Đảng bộ và UBND tỉnh Cao Bằng xây tặng cho đồng chí lão thành cách mạng, nhà thơ Bàn Tài Đoàn.
Tôi không thể ngờ, đó là lần duy nhất được gặp thi sĩ độc đáo nhất của cộng đồng người Dao Bàn Tài Đoàn. Bởi những lần sau đến Cao Bằng, thì hay tin ông cùng với cả gia đình đã theo con trai cả vào Đăk Lăk, rồi trút hơi thở cuối cùng vào ngày 17/11/2007, thọ 95 tuổi.
Hoàng Thu Phố