Trùng tu điện Thái Hòa: Cần sự thận trọng và đồng thuận

Di sản văn hóa thế giới

Là nơi đăng quang của 13 vị vua triều Nguyễn trong suốt hơn một thế kỷ (1802-1945), điện Thái Hòa là công trình kiến trúc quan trọng nhất trong Hoàng Cung triều Nguyễn. Là nơi diễn ra các đại lễ và các cuộc họp đại triều với sự tham gia của Vua, hoàng thân quốc thích và các đại thần. Tên điện Thái Hòa lấy gốc từ Kinh Dịch. Chữ “Hòa” có nghĩa là hòa hợp, hài hòa, “Thái Hòa” là khí âm dương hội hợp mà dung hòa với nhau. Vua trị vì thiên hạ cần phải giữ cho được sự hòa hợp tốt đẹp giữa dương và âm, cương và nhu thì mới hữu ích cho vạn vật.

Điện Thái Hòa được xây dựng theo kiểu nhà kép gọi là “trùng thiềm điệp ốc” hay “trùng thiềm trùng lương” (mái chồng lên nhau, nhà nối liền nhau). Diện tích mặt bằng ngôi điện là 1.360m2. Nền điện cao hơn tầng sân chầu thứ nhất 1m và cao hơn mặt đất 2,35m. Ngôi nhà chính ở phía sau là chính điện (hay chính doanh) có năm gian hai chái, ngôi nhà phía trước gọi là tiền điện (hay tiền doanh) có bảy gian hai chái. Hai nhà trước và sau được nối lại với nhau bằng một mái thừa lưu hay còn gọi là mái vỏ cua.

Điện Thái Hoà

Toàn bộ hệ thống sườn nhà của ngôi điện được làm bằng gỗ lim. Các hàng cột gồm 80 cái đều sơn vẽ rồng thếp vàng uốn quanh. Giữa tiền điện, gần trên mái treo tấm biển sơn son thếp vàng với ba chữ “Thái Hòa điện” rất lớn, bên cạnh có hàng chữ nhỏ ghi năm xây dựng đầu tiên (1805), năm làm lại (1883) và năm đại tu (1923). Phía trong cùng, ở gian giữa chính điện đặt ngai vua ba tầng bệ gỗ, bên trên treo bửu tán bằng pháp lam ngũ sắc trang trí chín con rồng. Ngai và bửu tán đều thếp vàng chói lọi rực rỡ. Các tuồng gỗ ở nhà trước được soi chỉ, chạm khắc và sơn thếp rất đẹp. Trên trần gỗ mỗi căn đều treo lồng đèn trang trí thơ văn và hình ảnh cách điệu chạm trổ theo lối “nhất thi nhất họa”.

Mái điện trước đây được lợp ngói hoàng lưu ly (ngói ống tráng men vàng) được chia làm ba tầng chồng mí lên nhau gọi là mái chồng diêm hoặc trùng thiềm. Giữa hai tầng mái trên là dải cổ diêm chạy quanh bốn mặt tòa nhà, được chia ra từng ô, hộc trang trí hình vẽ và thơ văn trên những miếng đồng tráng men nhiều màu (pháp lam) theo lối nhất thi nhất họa. Trên nóc điện, bờ mái đều chắp hình rồng theo kiểu lưỡng long triều nguyệt và hồi long. Giữa nóc tiền điện trang trí bầu rượu bằng pháp lam.

Sân chầu còn được gọi là Bái đình hay Long trì (sân rồng), là sân phía trước điện, nơi các quan đại thần đứng sắp hàng theo phẩm trật quay mặt vào điện Thái Hòa làm lễ đại triều. Ở trong điện Thái Hòa chỉ có Vua ngự trên ngai vàng, các Hoàng thân và 4 vị đại thần cao nhất (tứ trụ) đứng chầu. Điện Thái Hòa là cung điện rộng lớn, uy nghi, tráng lệ nhất trong hệ thống kiến trúc cung đình còn lại ở Huế. Cùng với các di tích khác thuộc quần thể kiến trúc triều Nguyễn, điện Thái Hòa được Unesco công nhận là di sản văn hóa thế giới. Với tác động của thời gian và khí hậu khắc nghiệt, trải qua nhiều lần tu bổ, trùng tu nên hiện nay điện Thái Hòa xuống cấp nghiêm trọng cần sớm được trùng tu để cứu nguy khẩn cấp.

Cần thận trọng khi trùng tu

Hơn 200 năm tồn tại và trải qua hơn 20 lần trùng tu, lần đại trùng tu gần nhất vào năm 1923, nên kiến trúc vài phần thay đổi, xuống cấp nặng. Mùa bão lũ năm 2020, phần mái ngôi điện bị sụp, phải dùng mái tôn lợp tạm. Các cấu kiện rã mộng, khả năng chịu lực của hệ khung gỗ suy yếu, mất liên kết. Toàn bộ mái thấm dột nặng…

Vào đầu năm 2021, HĐND tỉnh Thừa Thiên - Huế đã thông qua Nghị quyết phê duyệt chủ trương đầu tư dự án “Bảo tồn, tu bổ tổng thể di tích điện Thái Hòa” với kinh phí dự kiến 150 tỷ đồng, từ nguồn ngân sách Trung ương. Mới đây, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế đã tiến hành khai quật khảo cổ tại di tích điện Thái Hòa. Ông Võ Lê Nhật, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế cho biết, đợt khảo cổ lần này, tập trung ở khu vực bậc cấp, nền và móng của chái Đông và chái Tây điện Thái Hòa, nhằm xác định kết cấu nền và móng, xác định loại vật liệu gia cố móng và bó vỉa xung quanh. Qua đó, góp phần hoàn chỉnh phương án bảo tồn, trùng tu tổng thể di tích.

Trước khi trùng tu tổng thể di tích điện Thái Hòa, tại hội nghị lấy ý kiến các nhà chuyên môn Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế đưa ra phương án hạ giải toàn bộ hệ khung, kết cấu gỗ, mái lợp và thành phần trang trí để nghiên cứu, phục hồi. Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu và chuyên gia cho rằng, phương án trùng tu cần tiến hành hết sức thận trọng, chuẩn mực, trở thành bài bản cho công tác trùng tu sau này. Trong đó, đáng lo ngại là việc trùng tu ở phần thếp vàng nội thất điện Thái Hòa có thể sẽ bị phá hủy lớp "thếp vàng thật" của di tích để thay bằng lớp "thếp vàng giả" đương đại. Nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Hoa, cho rằng, ngoài giá trị lịch sử, giá trị về nghệ thuật kiến trúc, di tích điện Thái Hòa còn chứa đựng một phần thơ văn kiến trúc cung đình đã được công nhận là Di sản tư liệu thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Do vậy, cần có hạng mục riêng về tu bổ, phục hồi hệ thống “nhất thi nhất họa”, “nhất thi nhất tự” trong kiến trúc điện Thái Hòa, cả phương thức bảo quản hiện vật đặc biệt này khi hạ giải...

Trong khi đó, Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch đã đưa ra một số lưu ý về biện pháp bảo quản đối với các bộ phận kiến trúc gỗ của công trình; kiến nghị tiếp tục sưu tầm tư liệu để bổ sung cơ sở khoa học cho việc phục hồi; giữ gìn tối đa nguyên vẹn các chi tiết trang trí đắp vẽ trên mái, có giải pháp phục chế nguyên màu sắc của các thành phần trang trí… Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch cũng đề nghị UBND tỉnh Thừa Thiên - Huế giao cơ quan chức năng hướng dẫn chủ đầu tư chỉnh sửa, bổ sung, hoàn thiện hồ sơ dự án và công khai nội dung tu bổ, bảo tồn di tích để tạo sự đồng thuận trong giới nghiên cứu.

Theo giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế, thời gian tới, trung tâm sẽ trùng tu, tôn tạo điện Thái Hòa theo phương án tu bổ đã được lấy ý kiến của các nhà nghiên cứu tại nhiều hội nghị do trung tâm tổ chức.Việc trùng tu điện Thái Hòa không chỉ thể hiện sự quan tâm của các chuyên gia bảo tồn mà còn của người dân xứ Huế và những người yêu di sản với mong muốn gìn giữ di sản cho muôn đời sau.