Từ hợp tác xã mua bán đến kinh doanh hiện đại

Mua theo sổ

Ông Lương Văn Yên, một trong nhiều người chúng tôi gặp là “anh mậu dịch” của chính quyền cách mạng thời sau giải phóng, nay đã gần 90 tuổi vẫn thổn thức khi đề cập đến chuyện hợp tác xã (HTX) mua, bán. Ông từng làm việc cho HTX tiêu thụ phường 5 – quận Phú Nhuận. Những đồng nghiệp trẻ gắn bó với ông thời đó như bà Trần Thị Biểu, còn nguyên ký ức bán hàng theo sổ phân phối.

Mô hình HTX tiêu thụ đầu tiên ở Sài Gòn được thành lập vào ngày 30/10/1975 là HTX Cây Sung (tại Khóm 1, Q.8) với 276 xã viên, góp 356 cổ phần tạo vốn tự có khoảng 1.785 đồng; với sứ mệnh phân phối các mặt hàng thiết yếu phục vụ hai bữa ăn trưa chiều cho người dân thành phố.

Các kênh phân phối hiện đại như siêu thị, trung tâm thương mại phát triển nhanh chóng

Bà Trần Thị Biểu lúc bấy giờ cũng như bao nữ mậu dịch viên, được mang danh “nội trợ đảm đang” với bao bề bộn, vận động người dân vào HTX trong những ngày hậu chiến.

Bà Biểu kể lại, mỗi phường lúc đó có khoảng trên 2.000 hộ xã viên, theo chính sách mỗi hộ được cấp một sổ mua thực phẩm, nhu yếu phẩm: gạo, muối, đường, xà phòng, kem đánh răng, chất đốt…

HTX tiêu thụ lúc này hoạt động với hai mục tiêu: phân phối hàng định giá theo chỉ định - trợ thủ đắc lực cho hệ thống thương nghiệp quốc doanh và làm đại lý ủy thác mua hàng nông, lâm, thủy hải sản cho các đơn vị kinh tế nhà nước. Trở thành kênh phân phối chính hàng hóa thiết yếu đến tay người tiêu dùng.

Những mậu dịch viên thời đó như bà Biểu, không thể nào quên nỗi khó khăn, cực nhọc của một người mua, bán hàng hóa theo kế hoạch tập trung. Người bán hàng đúng nghĩa phục vụ nhân dân là chính, hàng tháng phải lên xuống Sở Thương nghiệp địa phương nhận hàng theo số lượng được giao. Chở về, ngày bán hàng, tối phân chia hàng hóa theo tiêu chuẩn từng phần cho từng hộ xã viên.

Một HTX mỗi tháng bán 100 kg đường, 100 kg xà phòng, 200 kg gạo, 50 kg bột ngọt… và phải phân phối đều cho số lượng xã viên trong phường. Trong hộ xã viên lại phân ra hộ loại A (7-8 người), và loại B, C giảm dần theo số người trong mỗi hộ gia đình, thậm chí phải chia đều 50 kg bột ngọt cho từng nhân khẩu của 2.000 sổ hộ xã viên.

Món hàng phân phối tuy lắt nhắt, nhưng mậu dịch viên không hề nhầm lẫn và đặc biệt là không có bóng dáng tư lợi cá nhân.

Mỗi tháng hàng về, mậu dịch viên phải đùm bọc từng món hàng có khi đến đêm khuya mới xong để sớm mai có phần hàng bán cho xã viên. Nhiều bữa, mậu dịch viên phân chia hàng hóa suốt đêm, sáng sớm ra đã thấy xã viên xếp hàng trước cửa HTX chờ mua nhu yếu phẩm.

Bán theo người

Những ai đã sống qua những năm tháng đó không thể nào quên cảnh xếp hàng mua hàng hóa thiết yếu trong 5 ngày đầu hàng tháng, để hạn chế chen lấn xô đẩy có nơi phân ra ngày mùng 1 hàng tháng bán cho tổ này, ngày mùng 2 bán cho tổ hai… Thế nhưng trung bình mỗi một phường, xã ngày đó chỉ có một hai HTX nên không tránh khỏi cảnh chờ đợi, chen lấn xô đẩy.

Thương bệnh binh, người già, người thực thi công vụ có giấy thông hành… được ưu tiên mua trước không cần xếp hàng. Có người dân xếp hàng từ mờ sáng đến chiều mới mua được món hàng theo sổ, cảnh chầu chực trước cửa HTX đã trở thành hình ảnh mới của Sài Gòn từ cuối thập niên 1970.

Kinh tế phát triển, nhu cầu của người dân cũng tăng theo

Bà Trần Thị Ngọc Hạnh – Phó Ban Chính sách phát triển hợp tác xã (thuộc Liên minh HTX TP. Hồ Chí Minh) nhớ lại, sau ngày giải phóng, hàng hóa tiêu dùng rất thiếu thốn. Chính quyền mới đối diện với muôn vàn khó khăn, bởi Sài Gòn lúc này là đô thị đông dân nhất cả nước (4 triệu dân), nhu cầu lương thực, thực phẩm, nhu yếu phẩm cao, nhưng nguồn cung thiếu hụt, hàng hóa khan hiếm trong khi sản xuất chưa phục hồi.

Trong bối cảnh đó, chính quyền thành phố đã chủ trương xây dựng và phát triển hệ thống HTX mua, bán ở nông thôn và HTX tiêu thụ trong nội thành, để tổ chức việc phân phối hàng hóa đến tay người dân, hạn chế đầu cơ nâng giá.

HTX với chức năng phân phối hàng tiêu dùng thiết yếu cho nhân dân, nên trong nội thành thì chuyên doanh phân phối vật liệu xây dựng, chất đốt, thực phẩm, công nghệ phẩm..., còn ở ngoại thành, HTX cung ứng các loại vật tư nông nghiệp, phân bón, thuốc trừ sâu, con giống, cây giống…

Phong trào HTX với sức sống mãnh liệt đã xây dựng nên một tổ chức thương nghiệp vô cùng mới mẻ ở Sài Gòn. Sau 5 năm phát triển đã có 347 đơn vị HTX ở khắp 257 phường và 90 xã, với 2.147 cửa hàng điểm bán, 198 xe và ghe lưu động, thực hiện doanh số hơn 933 triệu đồng.

HTX đã phát huy vai trò Người nội trợ đảm đang của nhân dân không chỉ ở việc phân phối hàng hóa mà còn tổ chức khai thác các nguồn hàng phục vụ bà con xã viên và nhân dân lao động, xứng đáng với danh hiệu “Người nội trợ đảm đang của nhân dân” do Ban chấp hành Đảng bộ và UBND thành phố trao tặng tháng 12/1981.

Đến tháng 10/1985 sau 10 năm hoạt động, HTX Mua bán P14, Q8 – đốm lửa đầu tiên của phong trào HTX Tiêu thụ và Mua bán thành phố. Sự thành công của chuỗi siêu thị Co.opMart đã đưa SaigonCo.op tới vinh dự đón nhận danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới.

HTX mua bán: chào tạm biệt

Nền kinh tế Việt Nam bắt đầu bước vào giai đoạn đổi mới sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (năm 1986), chuyển nền kinh tế nước ta sang nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, định hướng xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên phải mất vài năm sau mới chấm dứt mô hình HTX mua bán phường, xã theo kiểu cũ. Phong trào HTX của TP. Hồ Chí Minh cũng bước vào giai đoạn thoái trào và chuyển hướng sang một hình thức kinh doanh mới, với hai chức năng chính là trực tiếp kinh doanh và tổ chức vận động HTX mua, bán.

Từ đây, Liên hiệp HTX Mua bán TP. Hồ Chí Minh (SaigonCo.op) ra đời theo diện mạo kinh doanh mới, với 20 HTX thương mại thành viên. Sài Gòn Co.op và các HTX sinh sau đẻ muộn khác của thành phố dần dần thích nghi với cơ chế thị trường, bỏ qua giai đoạn phân phối hàng hóa chỉ định và trở thành doanh nghiệp kinh doanh hiệu quả.

Những HTX tiêu thụ cũng kết thúc sứ mệnh phục vụ nhân dân từ đây. Thay vào đó là những mô hình HTX kiểu mới ra đời và hoạt động khá tốt như: HTX nhà ở, HTX suất ăn công nghiệp, HTX quản lý kinh doanh và khai thác chợ, các HTX vận tải (hiện đã chiếm hơn 90% tổng xe buýt đang hoạt động toàn TP. Hồ Chí Minh)...

Từ “chiếc nôi” HTX, SaigonCo.op bắt tay vào kinh doanh theo hướng hiện đại với siêu thị mang tên Co.opMart đầu tiên ra đời năm 1996 (tại số 189C Cống Quỳnh, Q.1). Đến nay, SaigonCo.op đã phát triển hệ thống gồm 25 Co.opMart ở TP. Hồ Chí Minh và 35 Co.opMart tại các tỉnh và chuỗi cửa hàng thực phẩm an toàn tiện lợi Co.opFood.

Dự kiến, đến năm 2015, SaigonCo.op sẽ có 100 siêu thị Co.opMart. Sự lớn mạnh của hệ thống Co.opMart đã chứng minh sức sống mãnh liệt của loại hình kinh tế hợp tác nếu nó được điều chỉnh phù hợp theo từng giai đoạn phát triển của nền kinh tế.

38 năm sau ngày giải phóng, TP. Hồ Chí Minh hôm nay đã có trên 250 siêu thị, 90 trung tâm thương mại, kinh doanh từ hàng bình dân đến cao cấp và thành phố đã trở thành trung tâm mua sắm của đất nước vào khu vực trong tương lai không xa.

Thế hệ trẻ của thành phố hôm nay có muôn vàn sự lựa chọn mua sắm, tiêu dùng. Và từng người dân chỉ cần ngồi nhà nhấc điện thoại, thì mọi loại hàng hóa, dịch vụ đều được mang đến tận nơi. Mậu dịch viên Trần Thị Biểu năm xưa đang chứng kiến HTX phường 5, quận Phú Nhuận sắp bước vào một giai đoạn mới khi sắp tới đây, HTX sẽ sáp nhập với một số HTX khác trong quận để phù hợp mô hình khai thác kinh doanh trong giai đoạn mới.

Thanh Hồng