Bảo tồn văn hóa người dân tộc thiểu số: Phải bền bỉ và đầu tư có trọng điểm

TS. Trần Hữu Sơn

Thưa ông, những năm qua nhiều đề án bảo tồn văn hóa DTTS được thực hiện, nhưng vì sao vẫn rất nhiều nét văn hóa bị mai một?

Khi nói tới đồng bào các DTTS Việt Nam, điều được nhắc trước tiên đó là bản sắc văn hóa của đồng bào. Những yếu tố như tiếng nói, chữ viết, lễ hội, kiến trúc, trang phục… làm nên giá trị đặc sắc của mỗi cộng đồng, là sợi dây gắn kết mỗi cá nhân trong cộng đồng, đồng thời cũng là cánh cửa để giao lưu, phát triển và hòa nhập với các cộng đồng khác. Các giá trị văn hóa này do các cộng đồng DTTS sáng tạo ra trong quá trình sinh tồn và phát triển. Thế nhưng, trong thời gian vừa qua, các yếu tố văn hóa này đang dần bị mai một, do rất nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân là sự tăng trưởng “nóng” về kinh tế ở vùng DTTS, sự thiếu đầu tư nghiên cứu, đầu tư bảo tồn, cùng những thay đổi về môi trường sống, môi trường văn hóa của đồng bào.

Hàng năm từ cấp trung ương đến cấp tỉnh, thành phố đều xây dựng và thực hiện các đề án bảo tồn. Bởi việc bảo tồn văn hóa DTTS đã ở mức rất cấp thiết. Đầu năm 2019, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 209/QĐ- BVHTTDL về việc phê duyệt Đề án “Bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống các DTTS Việt Nam trong giai đoạn hiện nay”. Trước tiên đây là một đề án nhân văn. Ở các vùng DTTS, việc phân biệt với nhau là nhờ trang phục. Qua trang phục cũng thể hiện bản sắc văn hóa của họ. Trang phục là văn hóa vật chất, đang bị biến đổi khi môi trường, kinh tế và công nghệ biến đổi. Chứng kiến sắc màu trang phục của đồng bào biến đổi nhanh, chúng tôi rất sốt ruột.

Theo khảo sát của chúng tôi, ở Sa Pa (Lào Cai), do biến đổi về kinh tế nên 10 năm qua, diện tích đất trồng lanh dệt vải thổ cẩm giảm 60%. Ở Điện Biên còn giảm hơn 60%. Đó là sự biến đổi dữ dội và hết sức lo ngại.

Nhưng làm sao để các đề án không bị chạy theo phong trào, số lượng mà có hiệu quả thật sự?

Trình độ của cán bộ thực hiện phải được nâng lên, nhất là người trực tiếp thực hiện, tiếp xúc với đồng bào DTTS. Phải yêu công việc mình làm, không tư lợi và vì mục tiêu chung là phát triển văn hóa. Không cố thực hiện cho xong đề án này để theo một dự án khác. Trong quá trình thực hiện cũng phải tôn trọng tín ngưỡng truyền thống của cộng đồng các dân tộc, không coi tôn giáo tín ngưỡng là mê tín dị đoan, rồi cấm học chữ cổ, cấm thực hành lễ cấp sắc... Những hành động bài trừ này sẽ làm đứt đoạn văn hóa. Văn hóa của người DTTS là tài sản. Mà đã là tài sản thì sẽ còn sinh thêm ra nhiều thứ tài sản khác. Nếu để mai một, hoặc không khai thác được sẽ là điều thật đáng tiếc.

Lại nói chuyện biến di sản thành di sản, không ít địa phương ở Lào Cai, nơi ông từng gắn bó đã làm được. Như tắm lá thuốc người Dao, thổ cẩm ở Tả Phìn (Sa Pa), tương ớt (Mường Khương), rượu ngô (Bắc Hà)… Có thể nói tỉnh Lào Cai đã làm khá tốt, bí quyết là gì vậy?

Địa phương nào cũng có mặt mạnh, chỉ có điều là chúng ta có nhìn ra và bắt tay làm hay không. Từ năm 2001, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lào Cai đã xây dựng đề án “Bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc”. Hiện nay, Lào Cai đang thực hiện giai đoạn 3. Mục tiêu là phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần xóa đói giảm nghèo, là bảo tồn và khai thác các loại cây con, ngành nghề, sản vật… mang tính đặc sản nhằm phát triển kinh tế và vươn lên làm giàu của người dân. Đề án đã tạo sự chuyển biến trong nhận thức của người dân, trong cán bộ cơ sở. Đề án đã làm thay đổi cách nghĩ, là văn hóa, bảo tồn văn hóa không phải là chỉ đi xin tiền, mà còn phải làm ra tiền. Người dân ở các bản làng hãy làm giàu từ di sản của cha ông để lại kết hợp với kỹ thuật mới, các tri thức mới. Kinh nghiệm của Lào Cai là phải có sự tham gia của người dân, của doanh nghiệp. Họ phải thực sự là chủ nhân của dự án, chủ nhân của di sản.

Màn múa ô đẹp mắt tại xã Trung Đô, huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai

Trước thực tế nhiều DTTS đã không còn hào hứng mặc trang phục truyền thống, theo ông, cần có giải pháp nào để khơi dậy niềm tự hào, yêu thích các giá trị bản sắc truyền thống trong tự thân chứ không phải bằng những tác động từ bên ngoài?

Ở Lào Cai, cách đây gần 20 năm, chúng tôi đề xuất trong Lễ khai giảng, ngày hội trường thì các em học sinh phải mặc trang phục của dân tộc mình. Với người lớn, trong các cuộc họp Đảng, hội nghị, hội thảo về dân tộc… khi tham dự người dân tộc nào phải mặc đồ dân tộc mình. Điều này thực hiện khá tốt và chúng ta cũng nên triển khai ở nhiều nơi. Chúng ta không thể bắt các em học sinh ngày nào cũng mặc trang phục mình đến trường. Nhưng vào những ngày đặc biệt thì nên khuyến khích, thậm chí là có những buổi nói chuyện khơi dậy tinh thần tự hào về trang phục dân tộc của mình.

Trong nhiều đề án bảo tồn, vai trò chủ thể của người dân và cộng đồng đang được đặt đúng vị trí, lộn xộn trong xác định chủ thể. Ý kiến của ông về vấn đề này là gì?

Hiện nay hầu hết chính quyền ở cấp cơ sở đều nghĩ vấn đề bảo tồn văn hóa DTTS là việc của nhà nước. Tôi xin đưa ra ví dụ, việc tổ chức lễ hội xuống đồng người ta lại đề cái băng-rôn là UBND xã H tổ chức lễ hội xuống đồng năm K. Ðứng ra tổ chức thì phải là cộng đồng chứ. Tất nhiên trong thực tế phải có vai trò giám sát của nhà nước, chứ không phải làm thay. Hãy cứ để cộng đồng sắm vai vào lễ hội. Ông thầy cúng, trưởng làng, trai thanh gái tú chung tay vào tổ chức, coi lễ hội là một sự kiện quan trọng trong cuộc đời người ta. Ở đồng bằng, ngay cả Hội Gióng mà nhà nước cũng làm thay. Nhưng cũng không thể nói lễ hội là của dân thì trả hết cho dân. Bởi thế cần phải phân cấp, vai trò nhà nước quản lý, còn chủ thể của lễ hội là người dân. Tôi xin nhấn mạnh lại, chủ nhân của văn hóa phi vật thể phải là cộng đồng và các nghệ nhân.

Đại dịch Covid-19 đang làm ảnh hưởng đến lễ hội, nhiều lễ hội năm nay không được tổ chức, điều đó ảnh hưởng đến phát huy di sản của người DTTS như thế nào?

Đây là vấn đề chung của tất cả các ngành. Khi nhiều lễ hội bị ảnh hưởng, thì những lễ hội của người DTTS cũng ảnh hưởng và lúc này là thời điểm để xốc lại tinh thần, làm tốt hơn nữa những phần chưa tốt. Dịch bệnh rồi sẽ được khống chế, và việc phát huy giá trị văn hóa của người DTTS thì cũng không thể dừng lại. Mọi việc cần sự bền bỉ, sáng tạo.

Xin trân trọng cảm ơn ông!