Kiểm soát an toàn thực phẩm: Cần cách tiếp cận mới

Còn nhớ vào năm 2023, tiệm Bánh mì Phượng - một thương hiệu đình đám tại Hội An, Quảng Nam, từng được truyền thông quốc tế ca ngợi - bất ngờ trở thành tâm điểm chú ý về vi phạm an toàn thực phẩm. Có 313 người, bao gồm 103 du khách nước ngoài, phải nhập viện với các triệu chứng đau bụng, nôn mửa, tiêu chảy và sốt cao sau khi ăn bánh mì tại đây. Nguyên nhân chính dẫn đến ngộ độc thực phẩm sau khi ăn bánh mì Phượng được xác định là do mẫu thịt heo xíu (thức ăn trong nhân bánh mì) dương tính với vi khuẩn Salmonella spp.

Vụ việc không chỉ buộc tiệm phải chịu xử phạt vi phạm hành chính 96 triệu đồng, mà tiệm còn bị đình chỉ hoạt động sản xuất, chế biến, kinh doanh trong thời hạn 3 tháng.

Theo Bộ Y tế, chỉ tính trong 11 tháng của năm 2024, cả nước ghi nhận 131 vụ ngộ độc thực phẩm, làm 4.796 người mắc và 21 ca tử vong. So với cùng kỳ năm 2023, số vụ ngộ độc tăng 7 vụ, số mắc tăng 2.677 người, số tử vong giảm 7 người.

Ảnh minh họa

Mặc dù Chính phủ đã có những nỗ lực trong việc cải cách quản lý an toàn thực phẩm, điển hình là Nghị định 15/2018/NĐ-CP với chủ trương chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm, nhưng dường như những quy định này vẫn chưa thực sự hiệu quả. Hiện Bộ Y tế đang xây dựng và lấy ý kiến Dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 15/2018/NĐ-CP quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật An toàn thực phẩm (Dự thảo).

Song ông Nguyễn Văn Chinh, Giám đốc Kim Sơn Farm (doanh nghiệp sản xuất thực phẩm hữu cơ), Ủy viên Ban Chấp hành Hiệp hội Thực phẩm Minh bạch (AFT) cũng chỉ ra Bản dự thảo Nghị định 15 sửa đổi bỏ sót việc quản lý an toàn thực phẩm ở một số phân khúc của chuỗi thực phẩm, trong đó có thức ăn đường phố.

Ví như vấn đề quản lý thương lái (dân gian gọi là đầu nậu, chủ vựa) - nhóm kinh doanh rất quan trọng trong nền sản xuất phân tán nhỏ lẻ, do chưa có hệ thống giao thông rộng khắp, việc bảo quản nông sản, thuỷ sản gặp khó khăn trong điều kiện thời tiết nóng ẩm. Bên cạnh những lợi ích giúp thu gom nông, thuỷ sản mà doanh nghiệp chế biến khó có thể với tới, thì nhóm này cũng là nhóm truyền thông tin nhanh và trực tiếp về các hoá chất, hoặc chất kích thích tăng trưởng mang lợi cho người sản xuất nhưng gây hại cho sức khỏe con người.

Hay như chợ đầu mối tại các cảng cá tại các thành phố lớn là tụ điểm tập trung thực phẩm trong chuỗi thực phẩm trước khi tỏa ra các kênh trực tiếp đến người tiêu dùng. Đáng lẽ, những địa chỉ này cần phải trở thành địa điểm được kiểm tra, giám sát chặt chẽ. Tuy chưa thấy có số liệu cụ thể, nhưng chợ đầu mối là nơi gom tụ và phân phối lớn thực phẩm, đặc biệt là thực phẩm tươi sống, nguy cơ mất an toàn thực phẩm luôn hiện hữu.

Việc kiểm soát hóa chất được phép sử dụng trong các ngành sản xuất khác nhưng gây hại khi sử dụng trong thực phẩm cũng là một thách thức khi hiện không khó để mua các chất này ngoài thị trường, kể cả chất cực độc xyanua.

Cũng chưa có các quy định yêu cầu siêu thị, cũng là đầu mối phân phối thực phẩm, bắt buộc phải áp dụng HACCP và chỉ được mua vào thực phẩm của các cơ sở sản xuất, thương mại thực phẩm đã được chứng nhận đạt tiêu chuẩn quy định.

Đại diện Công ty TNHH Thế hệ mới chỉ ra, mặc dù Nghị định đề cập đến truy xuất nguồn gốc, nhưng chưa có hướng dẫn cụ thể và thống nhất về cách thực hiện, đặc biệt với các nông sản hoặc thực phẩm nhập khẩu. Điều này gây khó khăn trong việc kiểm soát chất lượng và xử lý khi xảy ra sự cố ngộ độc thực phẩm.

Ví dụ như việc quản lý dư lượng thuốc bảo vệ thực vật từ trồng trọt, thu hái, bảo quản sau thu hoạch chưa được quan tâm, kiểm soát đúng mức. Khi nhà sản xuất thực phẩm nhận được cảnh báo từ khách hàng mà xác định nguyên nhân từ nguyên liệu nông sản nhưng để truy xuất được, việc đưa ra biện pháp khắc phục, phòng ngừa rất khó khăn.

Ông Thể cũng cho biết, Dự thảo Nghị định tập trung nhiều vào các doanh nghiệp quy mô vừa và lớn, trong khi các cơ sở sản xuất, kinh doanh thực phẩm nhỏ lẻ (như quán ăn, chợ truyền thống, đại lý thu mua) chiếm tỷ lệ đáng kể tại Việt Nam. Các quy định về đăng ký, tự công bố sản phẩm hoặc điều kiện vệ sinh an toàn thực phẩm thường không khả thi với những cơ sở này do hạn chế về nhận thức pháp luật, tài chính và cơ sở vật chất. Doanh nghiệp sản xuất với nhiều loại sản phẩm, có nhu cầu về rất nhiều loại nguyên liệu, phải tìm kiếm ở các đại lý thu mua/thu gom từ trong các hộ nông dân, nên rất khó kiểm soát đồng nhất về chất lượng và an toàn thực phẩm.

Những khoảng trống này cho thấy Nghị định 15 sửa đổi cần đổi mới cả về tổ chức lẫn phương thức quản lý, công cụ và giải pháp thực hiện. Trong đó, cần quy định tiêu chuẩn an toàn thực phẩm đối với các chợ đầu mối, các thương lái, các chợ/các siêu thị, doanh nghiệp kinh doanh hoá chất, phụ gia thực phẩm. Ví như việc áp dụng truy xuất từ vựa thu mua (mua nhà ai, khối lượng, chuyển đi đâu)… sẽ xác định được đường đi của thực phẩm và sẽ tìm ra vấn đề, người chịu trách nhiệm, nếu vậy sẽ không ai dám để mất an toàn thực phẩm.

An toàn thực phẩm là điều kiện cần, nhưng để đủ thì phải có truy xuất chuỗi, nhật ký sản xuất, đầu vào, đầu ra của sản phẩm. Như vậy thì tìm được đúng điểm có vấn đề để hậu kiểm, quy trách nhiệm, tự nông dân, nhà sản xuất, thương lái hay doanh nghiệp đều phải ý thức để thực hiện.

Những câu chuyện và thực tế trên cũng cho thấy để giải quyết được bài toán an toàn thực phẩm không chỉ là đặt ra các quy định, mà còn cần nâng cao nhận thức của người dân. Họ sẽ tập trung thành tổ hợp tác, hợp tác xã để làm nên những sản phẩm an toàn, có quy mô, trực tiếp đưa ra thị trường mà giảm phụ thuộc vào thương lái.