Kỷ niệm 60 năm mở đường Trường Sơn huyền thoại (1959- 2019): Ký họa một thời Trường Sơn

Ký ức đường Trường Sơn

Chào mừng kỷ niệm 60 năm Ngày mở đường Trường Sơn - đường Hồ Chí Minh huyền thoại (19/5/1959 - 19/5/2019) tại Trung tâm Nghệ thuật đương đại Vincom (Hà Nội) đã diễn ra triển lãm “Ký ức đường Trường Sơn”, giới thiệu tới công chúng hơn 200 bức tranh/ký họa được vẽ trực tiếp tại đường Trường Sơn những năm 1960 - 1975 của 2 cố họa sĩ Đào Đức, Hoàng Đình Tài và các họa sĩ Trần Huy Oánh, Chu Thảo, Lê Trí Dũng, Phạm Lực, Nguyễn Đức Dụ… Đây là cuộc trưng bày nghệ thuật quy mô, dài ngày nhất từ trước tới nay về đề tài đường Trường Sơn huyền thoại.

Theo họa sĩ Lê Thiết Cương, ký họa chiến tranh cũng như ký họa ở đường Trường Sơn là thể loại đặc thù của hội họa Việt Nam. Phần lớn các họa sĩ là những người lính, họ vẽ về chính cuộc sống của mình. Họ vẽ mình. Bởi họ là một phần của cuộc chiến chứ không phải người ngoài, không phải đứng ngoài nhìn vào. Tình yêu hội họa, sự say nghề và lòng yêu nước ở họ là một. Yêu vẽ với yêu nước là một. Không cố yêu vẽ và cũng không cố yêu nước. Yêu vẽ và yêu nước tự nhiên như không. Những bức ký họa chiến tranh và những bức ký họa ở đường Trường Sơn đều có cái giá của sinh tử, của mạng sống. Cho nên đã hơn một nửa thế kỷ nhưng khi xem vẫn cảm thấy như họ vừa vẽ xong, vẫn thấy "nóng", vẫn thấy sống động, vẫn thấy đầy ắp không khí chiến tranh, vẫn "nghe" thấy tiếng đạn bom vang lên từ mỗi bức tranh.

Ký họa về Trường Sơn của họa sĩ Bùi Quang Ánh

Đường Trường Sơn nối ba miền Bắc, Trung, Nam, cũng là con đường biểu tượng ý chí thống nhất đất nước, con đường của tình quân dân cũng như tình cảm của các tộc người thiểu số với cách mạng, con đường của lực lượng thanh niên xung phong, của tình hữu nghị Việt Nam - Lào - Campuchia. Mỗi quốc gia đều có một căn cước, một dấu vân tay của mình. Trong dấu vân tay Việt Nam ấy có những năm tháng hào hùng của cuộc kháng chiến chống Mỹ, mà những bức ký họa giữa đường Trường Sơn mang một phần ký ức quan trọng trở về. Tuy nhiên, có thể do những lý do nào đó về việc tuyển chọn của cuộc triển lãm, nên dịp này chúng ta lấy làm tiếc vẫn còn thiếu không ít tác phẩm ký họa đặc sắc của những họa sĩ khá ấn tượng từng vẽ và chiến đấu trên con đường huyền thoại năm xưa.

Mỗi nét vẽ là một câu chuyện

Họa sĩ Bùi Quang Ánh, người từng vẽ khoảng 150 ký họa về một giai đoạn khốc liệt nhất của cuộc chiến tranh ở Trường Sơn, từ năm 1968 đến 1975. Nhắc lại hoàn cảnh về sự ra đời mỗi bức tranh ký họa, ông chia sẻ: Có những cảnh rất khốc liệt, ở chốt trọng điểm, phải vẽ thật nhanh, nhiều khi còn vẽ vào thời điểm giữa hai trận bom, ở dưới hầm vượt lên, ông vẽ nhanh rồi lại chạy xuống ngay, do vậy những hình vẽ của ông có sức thu hút lạ kỳ. Có bức ký họa được ông vẽ dưới hầm sâu 40m, để mô tả cuộc họp quan trọng có tính quyết định ngay trên trận địa, nhưng chỉ diễn ra trong vài phút. Ông luôn tâm niệm, đây là những thời khắc hiếm hoi, sự thật chỉ có mình ghi lại được, nên không thể bỏ qua đã được ghi lại trong ký họa của họa sĩ.

Ông chia sẻ: Sự thật dù khốc liệt, đau khổ hay mất mát người họa sĩ cũng không thể bỏ qua, bởi thiếu sự thật, tranh ký họa sẽ vô giá trị... Điều đáng tiếc, sau này ông đã bán 30 bức cho các cựu chiến binh Mỹ và các nhà sưu tập nước ngoài. Hiện chỉ còn một số ít tranh ký họa được ông giao lại cho con trai và chỉ giữ cho riêng mình khoảng 20 bức để làm kỷ niệm.

“Quảng Nam trong Ký họa thời kháng chiến 1960 - 1975” có thể được xem là một tư liệu mỹ thuật hết sức giá trị, ghi chép chân thực và sinh động dấu ấn lịch sử về một thời kỳ hào hùng của dân tộc. Tập sách với hơn 300 ký họa, được trình bày theo thứ tự thời gian vào Nam chiến đấu của các tác giả. Trong đó, nhiều bức ký họa vẫn còn đó những cảnh và người đầy sinh động, nhưng tác giả đã vĩnh viễn ở lại chiến trường hay qua đời vì bệnh tật, già yếu như các họa sĩ: Hà Xuân Phong, Nguyễn Thế Vinh, Nguyễn Đức Hạnh, Trần Hoàng Sơn, Trần Việt Sơn. Trong đó phải kể đến mảng ký họa về đường Trường Sơn của Nguyễn Đức Hạnh. Họa sĩ quê Nghệ An, tốt nghiệp Cao đẳng Mỹ thuật công nghệ Hà Nội sau đó vào Nam chiến đấu và vẽ tranh gắn bó suốt thời trai trẻ bên cạnh những đồng đội văn nghệ sĩ ở chiến trường Khu 5. Tranh của Nguyễn Đức Hạnh thường sử dụng chất liệu màu nước, thuốc nước, thiên về thủ pháp tả thực. Trong mảng ký họa về đề tài Trường Sơn, ông ghi chép từng khoảnh khắc của chị dân công, người chiến sĩ trong chiến đấu và xây dựng...

Có thể đó là anh bộ đội hớt tóc trong giờ dừng quân. Có thể đó là hình ảnh của đoàn quân tóc dài, vai trăm cân, chân vạn dặm, băng qua lửa đạn để kịp phục vụ chiến đấu. Có thể đó là khung cảnh thanh bình diễn tả người thương binh bị mù cả hai mắt vẫn đầy lạc quan bên đời sống bình dị cùng gia đình... Do vậy, nhiều người cho rằng, nếu sắp xếp toàn bộ các tác phẩm của ông lại, chúng ta sẽ có một cuốn sách bằng tranh vào một giai đoạn lịch sử không thể nào quên.

Sau khi họa sĩ Nguyễn Đức Hạnh qua đời toàn bộ số tranh ký họa kháng chiến, trong đó có nhiều tác phẩm về Trường Sơn của ông đã được gia đình trao tặng cho TP. Đà Nẵng. Hiện nay, số tranh này đang được Bảo tàng Mỹ thuật Đà Nẵng lưu giữ, bảo quản, để trưng bày vào những dịp phù hợp. Tuy nhiên, có nhiều ý kiến vẫn còn lo âu, vì còn rất nhiều tác phẩm ký họa kháng chiến giá trị của các họa sĩ thiếu sự quan tâm của các ngành liên quan đang trôi dạt vào tay các nhà sưu tập trong và ngoài nước.