Lo ngại phá cách trang phục hầu thánh

Nhắc tới tín ngưỡng thờ Mẫu hay thờ Mẫu Tam - Tứ phủ, thường nhiều người hay nghĩ tới Tam Tòa Thánh Mẫu, với hình tượng về những người “Mẹ” - những người đóng vai trò xây dựng, bảo vệ cuộc sống gia đình, đất nước và xã hội. Tứ Phủ được diễn giải một cách dễ hiểu là tín ngưỡng thờ 4 mẫu (Mẹ thần linh): mẫu trời, mẫu rừng núi, mẫu sông nước và mẫu đất. Song trên thực tế, đạo Mẫu nói chung còn thờ cả các vị thần nam, thần nữ, các vị thánh Việt Nam.

Thờ Mẫu Tam phủ - tín ngưỡng truyền thống ở Việt Nam

Hệ thống thần linh Tam - Tứ phủ chỉ hệ thống thần thánh Việt Nam cùng vị trí của họ trong thần điện của tín ngưỡng thờ Tam - Tứ phủ. Với đặc thù là tín ngưỡng dân gian và có tính mở, tuy nhiên, theo thời gian, dù số lượng các vị thánh đã có sự thay đổi, nhưng về cơ bản thứ tự của các hàng thờ tự vẫn gồm: Chư Phật, Vua Cha, Thánh Mẫu, Quan Lớn, Chầu Bà, Ông Hoàng, Thánh Cô, Thánh Cậu.

Tứ phủ được coi là hình thức giao tiếp với thần linh thông qua các hình tướng là ông đồng, bà đồng một cách chân thực và sống động nhất của người trần mắt thịt với các thánh, thần - những nhân vật tâm linh gần gũi nhất, đời thực nhất với cuộc sống văn hoá tinh thần dân gian Việt Nam. Bằng cách sử dụng âm nhạc mang tính tâm linh với các lời văn chau truốt nghiêm trang, để giao tiếp với thần linh dưới các loại hình nghệ thuật dân gian như: hát lễ (chầu thánh), lễ nhạc (trống, sáo, các loại đàn dân gian), múa lễ, nghi lễ nhập hồn hiển thánh (hầu đồng), y phục khăn chầu áo ngự... Hay còn được biết là tín ngưỡng thờ Mẫu - tín ngưỡng Tứ phủ, tứ phủ công đồng, hát văn, chầu thánh.

Cũng vì là hình thức giao tiếp với thần linh nên thời gian qua, các nghi lễ thực hành tín ngưỡng có nhiều biểu hiện bị mai một hoặc bị biến dạng. Vì vậy, buổi tọa đàm với chủ đề “Thờ Mẫu Tứ phủ - Thần điện và nghi lễ” vừa diễn ra mới đây là dịp để các nhà nghiên cứu và cả những người thực hành tín ngưỡng có dịp chia sẻ chi tiết về hệ thống thần điện với đầy đủ các cung sở, về nghệ thuật điêu khắc riêng của tín ngưỡng với hệ thống tượng thần, hoàng phi, câu đối, hương án… được làm từ bàn tay của những nghệ nhân nổi tiếng; các vị thần trong Tam phủ công đồng và Tứ phủ vạn linh; nguyên tắc bài trí điện thần trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Tứ phủ; về hệ thống khăn chầu áo ngự với những giá trị về nghệ thuật, mỹ thuật, yếu tố thời đại, yếu tố xã hội và yếu tố cá nhân qua các trang phục hầu thánh.

Tuy nhiên, thời gian qua, nhiều thanh đồng chẳng những không dùng đúng màu khăn phủ diện trong hầu đồng (là khăn rất cũ, bắt buộc phải màu đỏ), trang phục giá cậu, giá cô trở đi đã có sự phá cách, cóp nhặt quá nhiều yếu tố tâm linh trong dân gian, của các dân tộc thiểu số…

Thờ Mẫu Tứ phủ thuộc đời sống văn hoá tinh thần dân gian, không có quy định về việc mở phủ hay các nghi lễ của tứ phủ nên câu cửa miệng của các thanh đồng là trăm thầy trăm phép, nghìn thầy nghìn quân và việc quản lý không chặt chẽ khiến cho tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ ở Việt Nam biến dạng đi đáng kể, Đại đức Thích Thanh Tuấn lý giải.

Tính ngẫu hứng trong trang phục hầu đồng là do hiểu biết của mỗi thanh đồng và sự cảm nhận của họ về thần linh. Dùng trang phục để đưa thánh thần từ trên cao, hiện diện trong cuộc đời thực, sống cùng con người thật… là điều nhân văn của thực hành nghi lễ hầu đồng. Nhưng nếu sáng tạo quá mức sẽ làm mất đi bản sắc văn hóa của di sản trang phục văn hóa Việt Nam.

Nhằm cụ thể hóa giá trị nghệ thuật của các tác phẩm nghệ thuật phục vụ cho tín ngưỡng, người tham gia tọa đàm vừa được tận mắt chiêm ngưỡng, ngắm nhìn, vừa được chuyên gia chia sẻ về lịch sử và quá trình phát triển của khăn chầu áo ngự trong nghi lễ lên đồng để có thể cảm nhận ngay những giá trị mỹ thuật mà những bức ảnh hay những bộ khăn chầu áo ngự tại không gian trưng bày triển lãm ảnh mang lại. Dùng trang phục để đưa thánh thần về với cuộc đời thật là một điều hết sức nhân văn của lên đồng. Và cũng nhờ có trang phục mà lên đồng vẫn giữ được giá trị của nó cho đến tận bây giờ, vị chuyên gia kết luận.

Đây thực sự là một buổi tọa đàm hiếm hoi từ trước tới nay vì nó vừa mang tính chất của một buổi tọa đàm khoa học, vừa mang tính chất của triển lãm tương đối tổng thể về tín ngưỡng, đồng thời cũng là buổi chia sẻ, tương tác để cộng đồng hiểu hơn về những giá trị của một Di sản văn hóa phi vật thể đã được UNESCO công nhận, góp phần giữ gìn, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống mang đậm bản sắc văn hoá người Việt, bà Đàm Lan - Chủ nhiệm dự án phim Mẹ Việt - Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, khẳng định.

Tại buổi tọa đàm, Đại đức Thích Thanh Tuấn diễn giải thêm về mối quan hệ giữa Phật giáo và đạo Mẫu, đặc biệt qua các hoạt động nghi lễ. Đại đức cũng đã luận giải những thuật ngữ về đạo mẫu, như lễ tiến căn, giải đồng… cùng với những nghi lễ đặc sắc trong hoạt động thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu: như nghi lễ kiều thỉnh năm quan; nghi lễ thi Mẹ đồng quan...

Nhiều câu hỏi được giải đáp thỏa đáng dưới góc nhìn văn hóa, khoa học của các nhà nghiên cứu và cả những người thực hành tín ngưỡng, để cùng nhau đi đến kết luận, sắc màu mê tín dị đoan chỉ nằm trong một bộ phận nhỏ những người chưa hiểu sâu và hiểu rõ về tín ngưỡng thờ Mẫu mà thôi.

Thông qua buổi tọa đàm, các diễn giả kỳ vọng, các khán giả, nhất là các bạn trẻ quan tâm tới tín ngưỡng thờ Tam phủ, Tứ phủ của đạo Mẫu có cái nhìn khách quan, thấu hiểu về những nghi lễ, trang phục, thực hành tín ngưỡng mà điều chỉnh thái độ, hành vi cho phù hợp, góp phần gìn giữ và lưu truyền cho thế hệ sau.