Ngày Tết đàm về câu đối

Trong các triều vua thì Lê Thánh Tông là vị vua học rộng, tài cao, rất trọng câu đối. Có một lần thi Đình, ban giám khảo thấy có hai người đều xứng đáng Trạng Nguyên, không biết chọn ai, bèn trình lên nhà Vua. Nhà Vua thử tài cả hai người bằng câu đối và đã chọn được một. Đó là Lương Thế Vinh, người làng Me. Vì vậy, dân chúng có câu "Trạng Me đè Trạng Ngọt" (Trạng làng Ngọt).

Một lần Vua Lê Thánh Tông vi hành ngang qua làng quê của Trạng nguyên Lương Thế Vinh. Vua dừng lại tại một ngôi chùa. Các sư sãi đang tụng kinh. Nhà sư lúng túng nên đánh rơi chiếc quạt. Đang tụng kinh nên không cúi xuống nhặt; nhà sư liếc mắt ra lệnh sai chú tiểu. Lương Thế Vinh tinh ý hơn, nên nhanh nhẩu nhặt chiếc quạt đưa cho nhà sư trụ trì.

Bữa ăn trưa cùng nhà sư hôm đó, Vua liền ra một vế đối.

- Đường thượng tụng kinh sư sử sứ. Nghĩa là Trên bục tụng kinh sư sai quan (Sai khiến Lương Thế Vinh nhặt quạt).

Câu đối khó quá không ai đối được. Hóc nhất là 3 từ cuối. Lương Thế Vinh liền gọi người lính hầu nói nhỏ: "Hãy về xóm đón Trạng bà ra đây". Lương Thế Vinh giả vờ say bước ra sân vịn vào vai vợ, bảo vợ dìu đi.

- Trạng chưa về được! Phải đối đã. Vua nói.

- Tâu Bệ hạ! Thần đang đối:

- “Đình tiền túy tửu phụ phù phu”.

Nghĩa là "Trước sân say rượu vợ dìu chồng".

Có những câu đối cho biết được đời tư con người.

Một lần có một khoá sinh từ miền Trung ra Kinh đô ứng thí. Đến Nam Hà, khoá sinh này trú chân tại một gia đình. Đột nhiên, chàng hỏi chủ nhà:

- Thưa bà! Có phải bà là đào hát?

- Tại sao bác biết?

- Tôi đã đọc được trên câu đối. Câu đối này do ai tặng? Đây là một tuyệt tác quý hiếm. Thưa bà.

- Cụ Nguyễn Khuyến viếng tặng vào dịp tang lễ mẹ tôi.

Chàng khoá sinh đọc lại từng chữ.

"Giàu làm kép, nghèo làm đơn, tống táng cho an phần phách mẹ".

-"Cá kể đầu, rau kể mớ, tình tang cho trọn nghĩa đàn con". Chàng khoá sinh giải thích:

- Những từ "kép", "tống táng", "phách", "đầu", "tình tang", "đàn"... đã nói lên nghề nghiệp của bà.

-Đúng là vật báu trong nhà mà lâu nay tôi không biết. Cảm ơn bác đã phát hiện.

Các câu đối còn được dùng cả trong ngoại giao. Một lần sứ thần phương Bắc sang nước ta, yêu cầu ta phải đón tiếp từ biên giới. Khi sứ thần dừng chân nghỉ ở một quán hàng. Thấy cô bán hàng xinh đẹp, Sứ thần liền tung ra một câu "Nam Bang nhất thốn thổ, bất tri kỷ nhân canh". Nghĩa là ở nước Nam có một tấc đất mà không biết bao nhiêu người cày. Cô bán hàng liền đối khẩu "Bắc quốc đại trượng phu giai do thử đồ xuất". Nghĩa là các bậc quan lớn ở phương Bắc đều ở chỗ ấy chui ra. Sứ thần lại càng ngạc nhiên với vế đối của cô bán hàng.

Chỉ mới gặp người bình thường của nước Nam mà đã kinh ngạc về trình độ đối như vậy, nên Sứ thần phương Bắc không còn ngông nghênh nữa.

Trong dân gian câu đối cũng được sử dụng thường xuyên.

Một hôm Mạc Đĩnh Chi đến một ngôi chùa. Mạc xưng là học trò nghèo, đến xin tiền. Nhà sư nghe vậy bèn lấy ra một quan tiền, đặt trước mặt Mạc và nói "đối được câu này thì hãy cầm tiền".

Nhà sư đọc:

- Nhất sĩ nhì nông, hết gạo chạy rông nhất nông nhì sĩ.

Mạc Đĩnh Chi liên tưởng đến buổi lễ cầu kinh, các sư quỳ hàng trên, các vãi quỳ phía sau, Mạc liền đáp:

- Trên sư dưới vãi, quay lưng lộn lại, trên vãi dưới sư.

Mạc nhặt nhanh chuỗi tiền ra về. Câu đối của Mạc có ý nghịch ngợm với hai từ "trên" và "dưới". Nhà sư quá hiểu, nhưng chỉ mỉm cười.

Tại sao ngày xưa câu đối lại thông dụng như vậy? Chưa có một nghiên cứu nào, về vấn đề này. Nhưng, ngày xưa trong văn thơ Đường Luật (thơ thất ngôn bát cú) được coi là loại thơ "hàn lâm". Bốn câu giữa bài phải đối đúng luật. Chẳng hạn, bài Thăng Long hoài cổ của Bà huyện Thanh Quan:

Tạo hoá gây chi cuộc hý trường.

Đến nay thấm thoát mấy tình sương.

Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo,

Nền cũ lâu đài bóng tịch dương.

Đá vẫn bền gan cùng tuế nguyệt,

Nước còn cau mặt với tang thương.

Nghìn năm gương cũ soi kim cổ.

Cảnh đấy người đây luống đoạn trường.

Bốn câu giữa bài đối nhau về nghĩa, còn phải tuân thủ âm điệu "trắc" và "bằng", theo âm thanh tiếng Việt, tức là thanh "trắc" và ngược lại.

Câu đối cũng tuân thủ luật này. Có thể vì coi trọng thơ Đường Luật mà câu đối trở nên thông dụng?

Ngày nay thơ Đường Luật ít được quan tâm; cùng họ với nó là câu đối đương nhiên là cũng bị mai một. Việc giữ gìn bản sắc văn hoá đối không dễ.

Nguyễn Võ Ngoạn