Nhà quê ở phố

1. Nhiều khi lẩn thẩn, tôi tìm cách lý giải tại sao hai tiếng “nhà quê” lại chỉ người xuất thân từ nông thôn. Phải chăng, đó là cách gọi của người có gốc thành phố đối với kẻ mới từ giã nông thôn lên thành phố, đang có nhà ở quê, rồi rút gọn lại thành nhà quê? Dù xuất xứ từ đâu đi nữa thì vài thế kỷ nay, “nhà quê” có nghĩa là người nông thôn, đối lập với người thành phố.

Tác giả và cháu bên cây hoa dẻ trên sân thượng

Với tôi, dù đã trên nửa thế kỷ sống ở Thủ đô, chất “nhà quê” hầu như vẫn thế. Nhà quê trong cách cư xử, đi đứng, nói năng… Nhà quê trong sở thích và mối quan tâm. “Nhà quê tôi chính nhà quê / Ai khen, cứ việc, ai chê, xin mời”. Thuở mới từ giã làng quê ra làm sinh viên ở Thủ đô, tôi tránh hai tiếng nhà quê như phần lớn dân Nghệ Tĩnh không thích hai từ “Cá gỗ”.

Nhưng hơn nửa thế kỷ trôi qua, tôi nhận thức được, “nhà quê” không hề có lỗi và lắm khi tôi còn thấy tự hào về sự chân thật, mộc mạc của hai từ mà có thời mình đã kỳ thị.

Với tôi, làm dân thành phố khó thật và khó hơn là từ giã chất nhà quê của mình. Suốt những năm ở phố, mỗi lần cơn mưa đêm ào ào đổ xuống, tôi không hề quan tâm đến chuyện hồ nước công viên đầy lên bao nhiêu, phố nào ngập lụt… mà ý nghĩ dắt tôi về những cơn mưa của làng quê: “Mưa đầu mùa, cơn mưa vàng, mưa bạc / Bụi lúa xòe, mơn mởn ngọn khoai vươn / Đàn cá rô lách cỏ ngang đường / Tiếng ếch giục người gọi nhau đốt đuốc…”.

Một góc phố Hà Nội

2. Thuở ấy ở quê cá và ếch nhiều đến thế. Trong các loại cá thì cá rô lạ nhất khi gặp những cơn mưa. Các loài cá khác, hầu như con cá nào cũng thích ngược dòng nước chảy để “hành quân”, riêng cá rô không cần đợi dòng nước chảy mà khi trời mưa một trận đủ lớn là chúng lách từ ruộng lên đường, rồi cứ thế lách về cái hướng mà hình như đã được “lập trình” sẵn. Thích thú làm sao, người bắt cá chỉ cần lần theo bờ ruộng, con đường mà nhặt, chả mấy chốc đầy giỏ, nếu bàn tay có bị gai cá rô đâm chảy máu cũng không hề biết. Loại cá rô vàng rượi, thân dày đem về rang với muối, hoặc nướng xăm, dầm nước mắm tỏi… Thôi đừng nhắc lại mà thèm!
Cá rô có thể bắt khi trời đang mưa vào buổi tối, còn muốn bắt ếch thì phải biết chờ đợi. Về khuya, cơn mưa đã tạnh từ lâu, hơi mát từ ruộng vườn không theo gió cũng vào tận giường nằm, làm ta cảm thấy dễ chịu và cơn ngủ như chực sẵn đâu đó tưởng đã chế ngự được tâm trí ta. Nhưng không, đấy là khi dàn đồng ca của ếch nhái bắt đầu át hẳn những tiếng dế nhỏ nhoi hàng đêm ru ngủ. Tiếng ếch cũng có nhiều bè cao thấp, tiết tấu nhanh chậm khác nhau, không phải chỉ vì “tuổi tác” mà còn phụ thuộc hoàn cảnh phát ra âm thanh. Khi còn xa nhau, những con ếch kêu tiếng mời gọi khẩn thiết, khi gần thì hồ hởi, say sưa, khi đã kết thành đôi thì âm thanh mê man, thỏa mãn…
Người nông dân có kinh nghiệm truyền đời, không bao giờ đi bắt ếch khi chúng vừa ra khỏi hang mời gọi bạn tình, vì khi đó, ếch còn rất tỉnh, nếu gặp người là nhảy vào bụi rậm hoặc lặn xuống nước. Phải biết chờ đợi, nghe tiếng ếch kêu mà biết được trạng thái mê hay tỉnh của chúng, thường là phải đợi thật khuya, hai, ba giờ sáng. Trong ký ức của tôi, làng không hề có đèn pin mà phải đốt đuốc bắt ếch. Những bó đuốc bằng nứa khô chẻ nhỏ, bó sẵn, để trên gác bếp hoặc xà nhà được lấy xuống, đốt lên, cùng ra đồng với cái giỏ bên hông. Không cần nơm đâu nhé, bởi đã mê tình, ếch không biết chuyện nhảy trốn khi gặp người, dễ bắt nhất là trên rãnh ruộng khoai, nước lắp xắp, từng đôi ếch ôm nhau mê mẩn, có khi bị người bắt vào giỏ rồi mà chúng chưa chịu rời nhau ra! Lúc ấy, nên gọi là “nhặt” thì đúng hơn “bắt”, vì ếch không hề có phản ứng gì. Có khi giỏ đã sắp đầy mà ếch quá nhiều, người ta gỡ con ếch đực nằm trên, loại ra, để bắt con ếch cái nằm dưới to hơn. Có khi, con đực bị vất ra xa rồi vẫn còn hăm hở nhảy lại chỗ ếch cái, chúng chưng hửng vì “người bạn tình” đã yên phận… trong giỏ rồi!
Sớm mai thức dậy, trên các con đường từ làng ra ruộng, thi thoảng lại gặp tàn đuốc rơi, có chỗ tàn đuốc nhiều, rơi tập trung là chỗ người ta dừng lại để “dụi đuốc”, cho lửa sáng hơn. Non trưa, nhà nào cũng thoát ra mùi hành phi và tiếng xèo xèo thịt ếch gặp mỡ, cảm giác còn thơm đến tận bây giờ!
Nhà ở phố, vợ con ở phố, tiền lương và bảo hiểm y tế ở phố… vô hình trung đã ngăn “gã nhà quê” không thể về sống giữa quê hương. Nhưng chỉ ngăn được thể xác thôi, làm sao ngăn được tình cảm. “Con lang thang vất vưởng giữa đời thường / Đâu cũng sống, không đâu thành quê được”. Ai mà không có quê hương, ai mà không yêu nơi chôn rau cắt rốn, nhưng quê nông thôn có vị thế vượt trội so với các vùng quê. Tôi thường trêu hai đứa con trai là không có quê, mặc dù trong giấy khai sinh hoặc sổ hộ khẩu vẫn được khai là quê Nghệ An, chẳng qua là khai theo quê của bố. Chúng sinh ra ở thành phố Hải Phòng, sống ở Thủ đô Hà Nội, dăm năm mới về Nghệ An một lần, nên chả biết gì mấy về cái quê của mình. Biết đã khó, cảm còn khó hơn. Tình cảm của con người với con người, cũng như con người với vùng đất bắt nguồn từ những kỷ niệm. Không có kỷ niệm làm sao có tình cảm được. Mà đối với những người như hai đứa con trai tôi, chỉ qua những đợt thăm quê ngắn ngủi thì làm sao có kỷ niệm đậm đà được. Cho nên, khó đòi hỏi họ có tình quê như thế hệ cha chú đã dành hai mươi năm đầu đời vật lộn giữa làng quê đói khổ. Họ là người phố sống ở phố, còn với những người như tôi là “gã nhà quê ở phố”.
3. Quê hương là thế, ai mà chẳng muốn về thăm, nhất là dịp mùa Xuân. Bạn bè vẫn xem tôi là người thăm quê “dày” nhất, mỗi năm bốn, năm lần.
Với tôi, mỗi đợt về thăm như được “tiếp năng lượng”, như được “sạc pin” cho quãng thời gian sống ở thành phố. Có lần về quê, buổi sáng đi tập thể dục trên bờ đê mà hít thở ngọn gió sông Lam, nhìn núi Quỳ ngái ngủ trong sương… tưởng như được gặp lại tuổi thơ của mình. Lần ấy sau khi trở lại Hà Nội, thấy cỏ may bờ đê quê nhà đã găm đầy giày vải, khi giặt giày, nhổ cỏ may ra, tôi phân vân không biết vất vào đâu, vì bốn bề chỉ toàn xi măng và bê tông! Tôi cảm thương những hạt cỏ may đã theo mình ra thành phố để nhận lấy kết cục bi đát như vậy và tự nghĩ, đây cũng là lỗi của mình? Kỳ về thăm quê lần sau, khi tập thể dục sớm mai, tôi đã đi bằng hai bàn chân đất, vừa không tái phạm tội lỗi “mang con bỏ chợ”, vừa cảm nhận được sự mát mẻ của đất đai quê nhà.
Có lần vào tiết đầu hè, đang thơ thẩn trên đường làng, bỗng dưng ngào ngạt một mùi hương quen. Thì ra là hoa dẻ! Đúng hoa dẻ rồi. Thứ cây thân gỗ mảnh mai, cả đời chen chúc trong bờ rào gồm toàn những cây tre hoặc ruối, chỉ đợi khi cánh hoa chín vàng, mùi hương ngào ngạt, người ta mới nhìn vào bụi rậm để tìm ra cây dẻ và hái những bông hoa năm cánh, gần giống như hoa móng rồng, nhưng cánh dày hơn và thơm hơn. Chỉ có hoa dẻ mới có khái niệm “hoa chín”, vì khi còn xanh thì ẩn trong màu lá, đợi cánh chín vàng mới thơm, mùi thơm đặc trưng làng quê trung du.
Số học sinh học cấp hai cách đây chừng nửa thế kỷ, nhiều người đã đọc tiểu thuyết “Mùa hoa dẻ” của nhà văn Văn Linh, chính là nói về thứ hoa này đấy. Thứ hoa này cánh con trai thường mang đến lớp tặng bạn gái mình thân, hoa nằm trong túi áo, trong cặp sách đến khi khô rồi vẫn còn thơm. Lần ấy tôi đã tìm được hai cây dẻ con, mang ra Thủ đô trồng vào chậu cảnh trên sân thượng, chỉ một năm sau có hoa, ngào ngạt cả mấy tầng nhà. Mấy nhà lân cận hình như cũng gốc “nhà quê” khen hết lời hai cây hoa dẻ nhà tôi, muốn xin giống nhưng không tài nào chiết được cành.
Vào mùa hoa dẻ chín, đêm ngủ tôi cứ mong trời chóng sáng để leo lên sân thượng, cho nhà quê được gặp hoa quê ở ngay giữa lòng thành phố!

Xuân, 2015