Những người tiếp sức đồ chơi Trung thu truyền thống

Có dịp đến phố Hàng Mã (quận Hoàn Kiếm, Hà Nội) những ngày này có thể nhận ra một sự thay đổi, nhỏ thôi nhưng khá quan trọng, đó là các món đồ chơi Trung thu truyền thống cho trẻ nhỏ được bày bán nhiều hơn.

Những ai nặng lòng với đồ chơi Trung thu của trẻ nhỏ đều từng lo lắng cho sự lấn át của những món đồ chơi nhập qua đường tiểu ngạch - những món đồ chơi rực rỡ sắc màu, phát ra âm thanh với những bản nhạc tiếng nước ngoài đã khiến các nhà văn hóa lo lắng về sự “vọng ngoại”, “đánh mất bản sắc Việt”.

Sự lo lắng ấy cũng là điều dễ hiểu, vì Tết Trung thu của người Việt lâu nay đã được định hình và đồ chơi cho trẻ em chơi trăng tháng Tám cũng khá phong phú: đèn lồng, đèn kéo quân, đèn ông sao, mặt nạ giấy bồi, đầu lân sư rồng, các loại trống, đèn cua, đèn cá, cùng các loại tò he - con vật đất nặn với nhiều sắc màu hấp dẫn…

Nhà nghiên cứu Trịnh Bách bên những mẫu đèn Trung thu ông khôi phục.

Vậy mà, qua thời gian, những món đồ chơi truyền thống ấy cứ từ từ bị mai một, ít người làm, ít người mua. Có lúc, mỗi mùa Trung thu, người ta chỉ thấy phổ biến là những chiếc đèn ông sao cùng vài cái trống… Sự đơn điệu ấy khiến cho trẻ ngày càng có xu hướng thích thú với các món đồ chơi ngoại nhập, phát ra âm thanh lấp lánh. Đi cùng với đó, các làng nghề sản xuất các món đồ chơi Trung thu cũng ngày càng khó sống, thậm chí mai một.

Do đó, việc tiếp sức cho đồ chơi truyền thống là việc cần làm. Và trong mấy năm qua, nhiều nghệ nhân, nhà nghiên cứu văn hóa đã có những nỗ lực để đưa những món đồ chơi Trung thu truyền thống trở lại. Trong số đó, có thể kể tới nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Bách. Ông đã có thời gian dài sống ở nước ngoài, nhưng nhiều năm qua, ông đã quyết định trở về Việt Nam sinh sống.

Dấu ấn của Trịnh Bách để lại trong việc khôi phục các hiện vật văn hóa có thể nhắc tới từ thập niên 1990, khi ông tiến hành phục dựng các hiện vật Cung đình triều Nguyễn.

Khi chứng kiến việc trẻ em cứ đến rằm tháng Tám lại chơi các đồ chơi nước ngoài mà không hề biết đến đèn lồng Trung thu cổ truyền độc đáo của nước mình, Trịnh Bách thấy thương các em và tự thấy mình cần phải “làm cái gì đó”. Thế là từ năm 2007, ông lại mày mò trong sách vở, tìm kiếm các nghệ nhân...

Sau nhiều chuyến đi về các làng nghề, Trịnh Bách đến khu Phú Bình (Quận 11, TP.HCM) vốn là nơi vẫn sản xuất đèn Trung thu từ khi ông còn bé đặng tìm nghệ nhân tâm huyết có tay nghề để phục hồi lại nghệ thuật quý báu này. Và mãi đến 2017, ông mới có cơ duyên gặp được gia đình cụ quả phụ Nguyễn Trọng Văn ở đấy.

“Gia đình cụ Văn đã có truyền thống làm đèn Trung thu từ nhiều đời ở làng Báo Đáp (Nam Trực, Nam Định). Từ khi chuyển vào TP.HCM, họ vẫn tiếp tục giữ nghề, dù rằng có phải thay đổi một ít về hình thức sản phẩm. Người làm việc trực tiếp với tôi là các em Nguyễn Trọng Bình, Nguyễn Trọng Thành, con trai cụ Văn. Họ rất kiên nhẫn, sáng dạ và quan trọng nhất là cầu tiến, yêu nghề…”, nhà nghiên cứu Trịnh Bách chia sẻ.

Năm 2017, Trịnh Bách bắt đầu phục dựng lại đèn của phong cách Sài Gòn cũ mà ông vẫn được thấy và được chơi ở Sài Gòn khi còn nhỏ. Sau đó, từ ký ức của cụ Văn, ông Bách đã khôi phục được một số đèn theo phong cách Báo Đáp xưa, của những năm 1950. Các đèn này đã được bàn giao cho Bảo tàng Hà Nội để phục vụ công chúng.

Để mâm cỗ chơi trăng tháng Tám của trẻ em thêm ý nghĩa, Trịnh Bách còn tiến hành việc khôi phục những con giống bột màu. Sở dĩ ông quyết tâm làm bởi xưa ở Hà Nội có những con giống làm bằng bột cho trẻ em vào dịp Trung thu. Đó cũng là một nghệ thuật độc đáo của người Hà Nội. Tết Trung thu ngày xưa, trẻ em không thể thiếu 3 món là bánh, con giống bằng bột và đèn (nhiều loại).

Qua nghiên cứu, Trịnh Bách khẳng định: Việt Nam là đất nước độc nhất có tục lệ nặn con giống bột làm đồ chơi trẻ em trong dịp Tết Trung thu. Tục nặn con giống bột có từ hàng trăm năm trước. Viện Viễn Đông Bác cổ hiện còn lưu giữ được ảnh những con giống bột được chụp từ đầu thế kỷ 20, với chú thích là “Đồ chơi bằng bột nhuộm màu của Tết Trung thu Hà Nội”.

Và thế là, từ những ký ức Trung thu xưa kết hợp với việc xem, chụp ảnh những con giống bột màu đang được lưu giữ trong bảo tàng ở châu Âu, Trịnh Bách lại tiếp tục hành trình đưa con giống bột màu trở lại với đời sống đương đại.

Quãng năm 1998, trong một lần tìm kiếm, Trịnh Bách đã gặp được Đặng Văn Hậu - một thiếu niên nặn tò he ở Phú Xuyên (Hà Nội) rất khéo tay. Lúc đó, hỏi Hậu và ông ngoại về con giống bột Trung thu Hà Nội thì cả hai đều không biết. Lại mất tới hơn 10 năm nữa, năm 2017, khi ấy Đặng Văn Hậu may mắn được gặp bà Phạm Nguyệt Ánh ở Nhân Hòa, Hà Nội. Bà Nguyệt Ánh trước kia ở Đồng Xuân, là nghệ nhân cuối cùng của dòng giống bột Đồng Xuân còn sót lại hiện nay.

“Với kiến thức của bà Nguyệt Ánh, tay nghề của Đặng Văn Hậu và ký ức của tôi, chúng tôi đã hồi phục lại được cả ba dòng con giống bột nói trên”, nhà nghiên cứu Trịnh Bách cho biết thêm.

Để có sự trở lại của những món đồ chơi truyền thống trong mùa trăng tháng Tám năm nay, bên cạnh tâm huyết của nhà nghiên cứu Trịnh Bách còn phải kể tới sự bền bỉ của các nghệ nhân. Như vợ chồng nghệ nhân Nguyễn Văn Hòa và Đặng Hương Lan ở phố Hàng Than (Hà Nội). Từ nhiều năm qua, đây là gia đình nghệ nhân cuối cùng ở phố cổ Hà Nội còn giữ nghề làm mặt nạ giấy bồi.

Sau những mùa trăng gián đoạn vì Covid-19, năm nay, vợ chồng ông Hòa, bà Lan cho biết, số lượng người mua mặt nạ giấy bồi nhiều hơn khiến ông, bà cũng bận rộn hơn. Những chiếc mặt nạ giấy bồi hình thù ngộ nghĩnh đã góp cho mùa Trung thu thêm phần sinh động...