Làng Sông - nơi in sách quốc ngữ đầu tiên

Về nhà thờ Làng Sông

Là những người khách phương xa, không thành thục địa bàn vùng nông thôn Bình Định, chúng tôi khá lúng túng khi thăm hỏi đường đi về Tiểu chủng viện Làng Sông. Bởi theo người dân, thì nên hỏi “Nhà thờ Làng Sông” sẽ nhiều người biết hơn là “Tiểu chủng viện…”.

Tiểu chủng viện Làng Sông ngày nay

Bên cạnh đó, xưa kia dân địa phương còn gọi là Lòng Sông, vì bao quanh nơi đây là vùng ruộng đồng, sông nước, có thể lâu ngày do cách phát âm của người địa phương làm chệch đi. Tuy nhiên, đến nay, trên các văn bản hoặc các tấm biển trong Chủng viện chúng tôi nhận thấy đều ghi rõ “Làng Sông”.

Nằm cách trung tâm thành phố Quy Nhơn chừng 10km, giữa những đồng lúa xanh ngát của huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định, Tiểu Chủng Viện Làng Sông hay nhà thờ Làng Sông là một công trình kiến trúc tôn giáo độc đáo. Được xây dựng từ năm 1864, đến nay nhà thờ vẫn còn khá nguyên vẹn với những dãy nhà rêu phong trầm mặc, những đường nét kiến trúc lối Gothic.

Điều thú vị, nơi đây còn là một trong những cơ sở in ấn quan trọng đầu tiên góp phần xây dựng, quảng bá, phát triển chữ Quốc ngữ, sau thời gian chữ này ra đời tại Thanh Chiêm (Quảng Nam) và Nước Mặn (Bình Định).

Biết ý định của chúng tôi khi tìm về Nhà thờ Làng Sông, nữ tu sĩ có tên Nguyễn Thị Ngoan đưa khách đến dãy nhà thư viện, gần như tách biệt với khu sinh hoạt của chủng viện. Trước khi giới thiệu chi tiết các hiện vật, tài liệu, hình ảnh… tu sĩ cho biết: Từ thế kỷ 17, theo con đường giao thương đường thủy của các nhà buôn bắt đầu từ đầm Thị Nại, ngược dòng sông Côn lên thượng nguồn, các nhà truyền giáo Bồ Đào Nha đã đặt chân tới Quy Nhơn, về sau xây dựng nên nhà thờ Làng Sông. Ban đầu, nơi này chỉ là nhà mái tranh, vách phên tre.

Năm 1927, Tiểu chủng viện Làng Sông chính thức được khánh thành, với hình dáng còn đến ngày nay. Chủng viện cũng là nơi đặt nhà in Làng Sông năm xưa, trở thành một trong ba cơ sở in sách Quốc ngữ đầu tiên ở Việt Nam. Ngoài sách tiếng Latinh và tiếng Pháp, nhà in Làng Sông đã in một số lượng lớn sách Quốc ngữ đa dạng về thể loại như: Giáo lý, kinh thánh, giáo dục ấu học, trung học, truyện, tiểu thuyết, kịch, tạp chí, tuồng, lịch, sách dịch…

Những tài liệu, hình ảnh trưng bày tại Thư viện nêu rõ, nhà in do Đức Cha Eugène Charbonnier Trí thành lập. Nhà in này bị phá hỏng năm 1885. Năm 1904, nhà in Làng Sông được Đức cha Damien Grangeon Mẫn cho tái thiết, giao cho cha Paul Maheu làm giám đốc. Cha Paul Maheu học nghề in tại Hong Kong, thông thạo về kỹ thuật in ấn.

Năm 1922, dưới sự điều hành của cha Maheu, nhà in Làng Sông đã in 18.000 tờ báo định kỳ, 1.000 bản sách các loại, 32.000 ấn phẩm khác, riêng bán nguyệt san Lời Thăm được 1.500 bản, phát hành cả Đông Dương, tổng cộng ấn phẩm của nhà in Làng Sông trong năm lên đến 63.185 ấn phẩm với 3.407.000 trang in.

Đây còn gọi là nhà in Đông Đàng Trong, một trong 3 nhà in lớn nhất thời bấy giờ (cùng với nhà in Đàng Ngoài và Tây Đàng Trong). Nhà in Làng Sông hoạt động cho đến khoảng năm 1936, được dời về Quy Nhơn. Hiện nay có khoảng 239 ấn phẩm thời kỳ đầu tiên của Làng Sông còn lưu trữ tại Thư viện Quốc gia.

Liên quan đến sự ra đời chữ Quốc ngữ

Theo linh mục Võ Đình Đệ, Tòa Giám mục Quy Nhơn, Tiểu Chủng viện Làng Sông và cơ sở truyền giáo Nước Mặn là 2 nơi gắn với sự hình thành và phát triển chữ Quốc ngữ. Từ giữa năm 1618, lúc thành lập cơ sở cho đến đầu năm 1620, các thừa sai Dòng Tên ở Nước Mặn là những thừa sai tiên phong chuyên tâm nghiên cứu ngôn ngữ Việt Nam. Trong đó, linh mục Pina và linh mục Borri là hai thừa sai đầu tiên thông thạo tiếng Việt.

Tuy nhiên, tại nhiều hội thảo khoa học, không ít nhà nghiên cứu cho rằng, Thanh Chiêm (Quảng Nam) mới là cội nguồn sự ra đời chữ Quốc ngữ. Cụ thể, qua tham luận mang tên “Hội An - Thanh Chiêm và sự ra đời của chữ Quốc ngữ” ở tọa đàm khoa học về danh xưng Quảng Nam hồi năm 2001, nhà nghiên cứu Nguyễn Phước Tương đúc kết: “Rõ ràng là ở nước ta trước hết là cảng thị Hội An rồi tiếp đến là dinh trấn Thanh Chiêm là cái nôi ra đời sớm nhất và quan trọng nhất của chữ Quốc ngữ so với Nước Mặn - Quy Nhơn và một địa điểm nào đó ở Nghệ An mà đến nay chưa được xác định cụ thể...”.

Gần nhất, vào năm 2016, tại hội thảo diễn ra ở Quy Nhơn với gần 80 tham luận của nhiều tác giả trên cả nước tham gia nhằm làm sáng tỏ vấn đề này. Tại đây, GS. Phan Huy Lê cho rằng: Dòng sông của chữ Quốc ngữ có nhiều con suối, trong đó Nước Mặn, Thanh Chiêm hay Hội An đều là mỗi con suối chảy dồn về tạo nên dòng sông này…

Sự ra đời của chữ Quốc ngữ, chúng ta không nên coi nó như một sự kiện gắn liền với một con người với một địa điểm quá chật hẹp. Đây là quá trình phải có sự tham gia của nhiều người, mang tính cộng đồng. Vì vậy, đi tìm nơi hay cội nguồn duy nhất của chữ Quốc ngữ theo tôi không thể có được.

Được biết, cuối tháng 6/2018, UBND tỉnh Bình Định vừa phê duyệt đồ án Quy hoạch phân khu tỷ lệ 1/2000 Khu vực xung quanh Tiểu chủng viện Làng Sông nhằm quy hoạch các khu vực bảo tồn, tôn tạo phát huy giá trị kiến trúc, lịch sử của Tiểu Chủng viện Làng Sông. Mong sao việc làm trên sẽ được triển khai hết sức cân nhắc, để vừa phục vụ phát triển du lịch tại địa phương, vừa tránh phá vỡ không gian kiến trúc, cảnh quan tại khu vực.