"Hạt gạo làng ta" – 41 năm chuyện giờ mới kể

Ở tuổi gần 80, nhạc sĩ Trần Viết Bính tâm sự với tôi: "Bài hát này tôi viết khi 37 - 38 tuổi (năm 1971), khi ấy đất nước ta đang có chiến tranh. Để làm ra được hạt gạo, lúc đó khó lắm, vất vả lắm, nguy hiểm lắm, vì ở ngoài đồng ruộng miền Bắc thời gian đó ngày nào cũng phải hứng chịu bom đạn của máy bay Mỹ. Vất vả ngoài ruộng đồng và bom đạn Mỹ có thể dội xuống bất cứ lúc nào, nhưng những bà mẹ, những cô, những chị thanh niên vẫn kiên gan bám trụ đồng ruộng để sản xuất, để làm hậu phương lớn chi viện cho tiền tuyến lớn. Trần Đăng Khoa dù rất nhỏ tuổi nhưng đã có cái nhìn rất đúng về sự vất vả để làm ra hạt gạo khi đó".

“Nước như ai nấu, chết cả cá cờ/ Cua ngoi lên bờ, mẹ em xuống cấy”. (Ảnh: HTP)

Bởi vậy, lúc đọc được bài thơ của Trần Đăng Khoa, nhạc sĩ Trần Viết Bính đã bị “hút hồn” ngay bởi cái nhìn tinh tế của “thi sĩ tí hon” này. Ngay sau khi đọc xong bài thơ, ông đạp xe đạp về một xã công tác và trên quãng đường mấy chục cây số ấy âm nhạc của bài thơ đã ra đời. Sự ra đời của nó thật dễ dàng, thật giản dị. Có lẽ sự suy nghĩ thường ngày về hạt gạo đã làm cho ông sáng tác dễ dàng thế. Điều tuyệt vời là, không thêm bớt một từ nào, bài hát vẫn giữ nguyên vẹn được nội dung của bài thơ, chỉ là đem phần nhạc làm cho những câu thơ ấy lấp lánh hơn, thăng hoa hơn. Hơn thế nữa, cả thơ và bài hát đều rất dễ nhớ, dễ thuộc nên thơ và nhạc đã hòa quyện vào nhau, để mỗi khi cất lên, bằng hình thức nào thì Hạt gạo làng ta vẫn làm xao xuyến trái tim người nghe bởi độ trong trẻo, hồn nhiên, giòn giã như tiếng đồng dao của mình.

Chính bởi vậy, ngay sau khi ra đời, bài hát đã được phổ biến trên các làn sóng phát thanh, được nhiều thế hệ khán giả nghe và nhớ ngay. Lúc đó, nhạc sĩ Trần Viết Bính đang là Hiệu trưởng trường Âm nhạc của Ty Văn hóa Nam Định thì được điều sang làm cán bộ tỉnh đoàn Thanh niên Lao động tỉnh Nam Định và có nhiệm vụ đi phổ biến các bài hát mới cho thiếu nhi, đặc biệt là thiếu nhi vùng công giáo (các xã trong các huyện Nghĩa Hưng, Giao Thủy, Hải Hậu của tỉnh Nam Định). Bài hát Hạt gạo làng ta là một trong các bài hát được nhạc sỹ mang đi dạy cho các em. Cũng từ công việc mới này, ông có một kỷ niệm sâu sắc không bao giờ quên trong đời một người nhạc sĩ.

Ông kể: "Lớp học của các em vì để tránh bom máy bay nên không bao giờ tập trung ở một chỗ mà phân tán ra nhiều điểm ở trong làng. Có một buổi trưa, đang dạy hát trong một cái miếu giữa cánh đồng làng, tôi thấy có các bà các chị nghỉ tay làm đồng đứng xem. Khi các em học sinh hát đến những câu: "Hạt gạo làng ta/ Có bão tháng bẩy/ Có mưa tháng ba/ Giọt mồ hôi sa/ Những trưa tháng Sáu/ Nước như ai nấu/ Chết cả cá cờ/ Cua ngoi lên bờ/ Mẹ em xuống cấy…", tôi thấy các bà, các chị bật tiếng khóc. Cả đời tôi không bao giờ quên được hình ảnh những "khán giả" nông dân, chân tay lấm bùn, vừa nghe hát vừa đưa tay quệt những giọt nước mắt".

Khi ông phổ nhạc bài thơ, chú bé thần đồng Trần Đăng Khoa mới có trên 10 tuổi. Sau khi bài hát ra đời, ông có ý tìm chú bé làm thơ, nhưng lúc đó Khoa còn ở một làng xa xôi nào đó ở tỉnh Hải Dương. Thời kỳ đó từ Nam Định đi Hải Dương xa gần trăm cây số, máy bay, bom đạn quần nát trên các cung đường, các cầu phà, trong khi phương tiện đi lại của ông lúc đó chỉ có một xe đạp gọi là xe đạp thiếu nhi con vịt (loại xe đạp nhỏ của Liên Xô). Yêu và muốn gặp Khoa lắm song chẳng làm thế nào đi tìm được. Sau này khi cậu bé ấy đã trưởng thành, đi bộ đội, thì ông lại đi Văn công, cũng chẳng có dịp nào tìm gặp được nhau. Mãi cho đến năm 1989-1990, lúc này ông đã chuyển vào Nam công tác, có dịp được đi tập huấn nghiệp vụ ở Liên Xô. Lúc ở Matxcơva, Trần Viết Bính nghe anh em kể Trần Đăng Khoa đang học ở Học viện Văn học M. Goóc-ki. Mừng quá, trong một buổi chiều đầy băng tuyết của nước Nga, ông hỏi thăm mãi mới tìm được đến trường Khoa đang học, nhưng cậu Khoa lại… đi vắng.

"Đấy, hai chúng tôi cứ lẩn quẩn đi tìm nhau” - nhạc sĩ Trần Viết Bính hóm hỉnh. Rồi ông kể tiếp: “Đúng 30 năm sau khi bài hát ra đời (năm 2000) tôi và Trần Đăng Khoa mới gặp nhau lần đầu ở Hà Nội. Lúc này Trần Đăng Khoa đã có vợ. Hai vợ chồng đón tôi về nhà ăn cơm rất vui”.

Tháng 7/2010, nhạc sĩ Trần Viết Bính được mời ra Hà Nội để cùng nhà thơ Trần Đăng Khoa lên sân khấu nhận phần thưởng do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn trao cho bài hát Hạt gạo làng ta - một trong những tác phẩm hay nhất viết về nông thôn, nông dân kể từ năm 1946 đến nay. Đôi mắt người nhạc sĩ già lấp lánh niềm vui khi kể về một "đoạn kết có hậu" về cuộc tìm kiếm, tri ngộ của mình và nhà thơ Trần Đăng Khoa mà không quên bày tỏ nỗi sung sướng khi bài hát vẫn được nhiều thế hệ thiếu nhi cũng như người lớn thuộc lòng và yêu thích, được công nhận là 1 trong 50 bài hát thiếu nhi hay nhất thế kỷ XX.

Nhạc sĩ Trần Viết Bính (trái) và nhà thơ Trần Đăng Khoa

Nhạc sĩ Trần Viết Bính sinh ngày 7/12/1934, quê ở thị xã Thái Bình, tỉnh Thái Bình. Ông bắt đầu hoạt động âm nhạc từ năm 1954 tại Nam Định, đến năm 1981 chuyển vào Đồng Nai công tác, nguyên là cán bộ Sở Văn hóa - Thông tin Đồng Nai. Các sáng tác chính của ông: Dòng sông, Em ngoan, Chiếc nón Huế, Hạt gạo làng ta (thơ Trần Đăng Khoa)…; ca cảnh: Lời thề Sát Thát, tổ khúc hợp xướng Chúng em đã gặp chị Võ Thị Sáu.

Ngọc Hân