Tranh kiếng Nam bộ: Buồn vui ai biết!

Và để khơi dậy “tình yêu, sức sống” của tranh kiếng, Triển lãm “Tranh kiếng Nam bộ” mới đây đã giới thiệu tới công chúng 100 tác phẩm thuộc nhiều dòng tranh kiếng từ Chợ Lớn, Lái Thiêu đến Trà Vinh, An Giang... Các tác phẩm chủ yếu lấy từ bộ sưu tập của nhà nghiên cứu Huỳnh Thanh Bình và các đồng nghiệp khác của anh như Lý Lược Tam, Nguyễn Anh Kiệt, Nguyễn Đại Phúc, Huỳnh Duy Thiết.

Tranh kiếng “Bồ Đề đạt ma” thường được treo ở bàn thờ Phật, bàn thờ tổ tiên trong các gia đình miền Tây Nam bộ

Theo các sử liệu, tranh kiếng ra đời tại Trung Quốc từ thế kỷ XVIII và du nhập vào triều Nguyễn, thời vua Minh Mạng, Thiệu Trị của Việt Nam. Tuy nhiên quá trình nội địa hóa thực sự bắt đầu ở Chợ Lớn, Lái Thiêu vào những năm 1920, rồi sau này kéo dài tới tận vùng văn hóa Khmer - miền Tây Nam bộ là tỉnh Sóc Trăng, Trà Vinh… Chính sự ra đời và phổ biến của tranh kiếng đã đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng và mỹ thuật của người dân Nam bộ trong hơn 100 năm qua, tạo nên các dòng tranh kiếng nổi tiếng ở các địa phương: Chợ Lớn, Lái Thiêu, Gò Công, Mỹ Tho (Tiền Giang), Chợ Mới (An Giang), Khmer Trà Vinh, Sóc Trăng…

Những năm đầu thế kỷ XX, Nam bộ có ba vùng sản xuất tranh kiếng nổi tiếng: Lái Thiêu (Bình Dương), Chợ Lớn (Sài Gòn) và Chợ Mới (An Giang). Ba vùng này dần hình thành và phát triển để trở thành ba trung tâm sản xuất tranh kiếng nổi tiếng, tạo nên những dòng tranh kiếng khác nhau, mỗi dòng tranh lại có những đặc điểm riêng.

So với dòng tranh kiếng Chợ Mới và Chợ Lớn, thì dòng tranh kiếng Lái Thiêu đẹp hơn, tinh tế hơn. Bởi lẽ người nghệ nhân Lái Thiêu chú trọng đến thể loại tranh thờ tổ tiên, phù hợp với truyền thống người Việt Nam. Còn ở Chợ Lớn, nghệ nhân lại chú trọng đến tranh Thánh, tranh bài vị và một số hoành phi, hay tranh dùng để chúc mừng. Và dòng tranh Chợ Mới ra đời muộn hơn, sản phẩm được nhận định chưa tinh tế như dòng tranh Lái Thiêu và Chợ Lớn, nhưng sản phẩm lại phong phú, đa dạng, giá thành rẻ.

Hiện nay, sản phẩm tranh kiếng của Chợ Mới vẫn bán rộng rãi trên thị trường miền Tây Nam bộ, thậm chí “xuất ngoại” tới một số nước trong khu vực Đông Nam Á.

Dù vậy, đến nay tranh kiếng mới được giới thiệu rộng rãi hai lần tới công chúng. Lần đầu tiên trưng bày các sản phẩm của loại hình nghệ thuật này đã diễn ra cách nay hơn nửa thế kỷ, do ông Trương Cung Vinh thực hiện vào năm 1957 tại TP. Hồ Chí Minh.

Tuy nhiên những giá trị độc đáo của tranh kiếng vẫn được thế hệ sau tiếp nối, trao truyền, gìn giữ và người ta vẫn hình dung được sự phong phú về chủ đề. Chúng ta có thể gặp các loại tranh thờ, tranh chư Phật, chư thần, tranh phong cảnh (tứ thời, tứ thú), tranh chúc tụng, tranh trang trí, tranh cửa buồng… hoặc ít phổ biến hơn là tranh tuồng tích (từ hát tuồng, cải lương), tranh vẽ theo đặt hàng.

Nhà nghiên cứu Huỳnh Thanh Bình chia sẻ: “Tranh kiếng Nam bộ nói lên được yếu tố con người luôn tưởng nhớ đến cội nguồn qua bộ tranh thờ tổ tiên. Chẳng hạn như đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” hay “Công cha như núi Thái Sơn”… Nhưng cũng có nhà nghiên cứu nhận định, tranh kiếng – di sản quý ở Nam bộ đang bị mai một, đặc biệt ở TP.Hồ Chí Minh khi chỉ còn dòng tranh của người Hoa. Tranh kiếng giờ chỉ còn thịnh hành, phát triển tại một số địa phương miền Tây Nam bộ như An Giang, Đồng Tháp, Mỹ Tho…

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Đại Phúc thì: “Tranh kiếng thuở sơ khai người ta vẽ tay, sau đó đến kéo lụa nhưng đến bây giờ là in bằng… photoshop và dán đằng sau, cho nên không còn độc đáo như ngày xưa nữa. Chính vì sợ tranh kiếng bị mai một nên chúng tôi đang rất cố gắng để bảo tồn loại hình nghệ thuật độc đáo này”. Và thật may mắn, những nghệ nhân tâm huyết với nghề vẫn tìm ra cách làm hữu hiệu nhất để đưa dòng tranh này trở về với giá trị đích thực vốn có, mà việc tổ chức các triển lãm là một minh chứng.

Tuy thế, những nỗ lực ấy còn “chưa thấm vào đâu” và còn cần được duy trì, phát triển một cách lâu dài, có định hướng đúng đắn, vì hiện tại, vẫn ít ai biết tranh kiếng là một loại hình nghệ thuật dân gian và đã trở thành sản phẩm không thể thiếu trong nghệ thuật trang trí nội thất của người dân Nam bộ. Bên cạnh đó, cũng không nhiều người cảm nhận được, việc treo tranh kiếng trong nhà đã tạo ra nét văn hóa riêng của người dân Nam bộ đối với các vùng miền khác ở nước ta.

Phạm Hoa