Bâng khuâng nghe nhịp “trống Bồng” ngày xuân

Lặng lẽ lửa nghề

Đến Triều Khúc vào một ngày se lạnh, cữ này gió mùa đang về: “Trời không nắng cũng không mưa/ Chỉ hiu hiu rét cho vừa nhớ nhung”. Phải chăng chính cái tiết trời “hiu hiu rét” ấy thường gợi cho lòng người bâng khuâng nhớ về một thời quá vãng xa xôi. Mỗi vùng đất, qua thời gian, trải bao thế hệ đều sẽ để lại những chỉ dấu văn hóa đặc sắc.

Múa trống Bồng trong hội làng Triều Khúc

Và, miền quê Triều Khúc đã thu hút chúng tôi, bởi những trầm tích lịch sử, nơi có đền thờ Bố Cái Đại Vương linh thiêng cùng với điệu múa ngàn năm “Con đĩ đánh Bồng” đã trở thành hương hỏa ông bà bao đời để lại.

Khi hỏi thăm các cụ già trong làng về việc chuẩn bị cho điệu múa Bồng đầu xuân này tới đâu, thì nhận lại là những tiếng cười hóm hỉnh: “Cô cậu cứ vào gặp lão Hồng… Làng Bồng còn một “đĩ” Hồng ấy thôi”. Cô bạn đi cùng tôi nghe vậy liền quay đi đưa tay bụm miệng cười, đôi mắt long lanh.

Chúng tôi vòng ra bờ hồ giữa làng, trước cửa đền thờ Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng, gặp mấy bà, mấy chị đang đi chợ, hỏi thăm mấy anh là các thành viên trong đội múa Bồng ngày Đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội mấy năm trước. Nhưng được biết tất thảy đang bận làm ăn, người chạy chợ, hoặc đi phu hồ, hay chạy xe ôm… Chúng tôi thắc mắc: “Tết này Triều Khúc không múa Bồng nữa à các bác?” – “Cũng chịu thôi, cô cậu ra đình mà tìm cụ Lục, ông Hồng mà hỏi”.

Theo hướng chỉ tay, chúng tôi tìm ra đình làng, sân đình rộng và vắng ngắt. Chờ mãi mới gặp được bác trưởng thôn, may quá, bác vui vẻ: “Đi theo tớ, ông Hồng vẫn đang luyện múa Bồng đấy chứ, nhưng bí mật lắm!”.

Vẻ bí ẩn của bác trưởng thôn khiến chúng tôi không khỏi hồi hộp. Đi qua bao ngõ ngách ngoằn ngoèo, cuối cùng lại ra tới đầu làng, dừng lại trước cổng Trường THCS xã Tân Triều, bác trưởng thôn cười mủm mỉm, khoát tay: “Vào đây!”. Đến một phòng học, nghe ồn ào tiếng dậm chân, tiếng ông Hồng và khoảng 20 học sinh nam đang múa.

Thì ra ông Hồng đang dạy các điệu “Con đĩ đánh Bồng” cho đội thiếu niên này, các “con đĩ” đều non nớt hơn nhiều so với đội múa Bồng tráng niên năm trước. “Đây toàn là con em của Triều Khúc cả. Tập ở đây vừa rộng rãi vừa để các cháu đỡ ngượng, nếu tập ở sân đình thì hay bị trêu lắm!” - ông Hồng vui vẻ giải thích.

Múa trống Bồng vốn là điệu múa thích hợp với con gái vì bao giờ họ cũng múa dẻo và “lẳng lơ”hơn con trai. Do quan niệm xa xưa con gái không được bước vào chốn đình chung, nên múa trống Bồng chỉ chọn thanh niên trai tráng rồi đóng giả nữ.

Ngày xưa khi còn khó khăn, múa trống Bồng không cầu kỳ lắm về phục trang, nhưng càng về sau này phục trang được chuẩn bị rất kỹ lưỡng, rồi cũng phấn son, cũng gương lược. Nam hóa trang thành nữ mà nhìn vào không ai nhận ra!

Gặp chúng tôi, ông Hồng như được dốc bầu tâm sự: “Mình phải đến từng nhà để vận động, không chỉ động viên các cháu mà còn thuyết phục phụ huynh nữa. Rằng, đây là việc làng, việc Thánh nên cứ thành tâm giúp làng cho cửa nhà mát mẻ. Đã là công việc chung thì không có gì phải nề hà cả”.

Lớp học múa trống Bồng được Ban giám hiệu Trường THCS xã Tân Triều hưởng ứng thành lập và mời ông Hồng hướng dẫn từ hồi đầu năm. Ông Hồng vừa đưa chân khoa tay làm vài động tác múa vừa nói, “Các cháu tiếp thu nhanh, cũng đã vài lần lên xã, lên huyện biểu diễn rồi đó cô chú ạ!”.

Vượt qua sự ái ngại ban đầu, các “con đĩ” bây giờ không còn ngượng ngập nữa, hình như những động tác càng thuần thục, uyển chuyển hơn, kết hợp với nụ cười tươi như hoa lúc nào cũng thường trực trên môi.

Vui buồn điệu múa

Theo các bậc cao niên trong làng thì điệu múa "Con đĩ đánh Bồng" đến giờ vẫn không xác định được chính xác có từ bao giờ, nhưng chắc nó không dưới 1000 năm tuổi và được xem là một trong những điệu múa cổ nhất của đất Thăng Long – Hà Nội.

Theo truyền thuyết thì Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng sau khi thắng giặc Đường ở thành Tống Bình (làng Triều Khúc ngày nay) đã nghĩ ra và sai nam giả nữ múa nhằm khích lệ và động viên quân sĩ. Từ đó đến nay, điệu múa cổ “Con đĩ đánh Bồng” được nhiều thế hệ Triều Khúc giữ gìn và phát triển.

“Con đĩ đánh Bồng” hay còn được gọi là múa Bồng (hoặc trống Bồng), là một tiết mục diễn xướng trong những hình thức nghệ thuật dân gian được lưu truyền và có những bản sắc riêng. Không giống như những loại hình nghệ thuật truyền thống khác, điệu múa này chỉ nhằm mục đích phục vụ cho việc tế lễ Thành hoàng làng Triều Khúc (tức Phùng Hưng Bố Cái Đại Vương) mỗi năm hai lần vào tiết tháng Giêng và tháng Tám âm lịch.

Vì vậy, nó rất cầu kỳ và phức tạp. Không những thế, những nghệ nhân làng Triều Khúc còn cho biết: Điệu múa phải kết hợp làm sao cho nhuần nhuyễn giữa trống lệnh và tế lễ. Khi bên trong dâng tiễn rượu, thì bên ngoài múa Bồng, cứ ba tuần rượu là ba lần múa.

Tuy nhiên, đã là nam giả nữ thì cũng phải có tính nữ, vì thế múa Bồng là điệu múa lẳng lơ. Đây chính là nét độc đáo mà không một loại hình nghệ thuật nào trên đất nước ta có được.

Triều Khúc xưa có các nghệ nhân múa giỏi và theo đuổi điệu múa độc đáo này từ thời thơ ấu như cụ Bùi Văn Lục năm nay đã ngoài 80. Đáng ghi nhận nhất trong việc bảo tồn điệu múa cổ này ở Triều Khúc, phải kể đến nghệ nhân nay ngoài 60 tuổi Triệu Đình Hồng – người phụ trách đội múa.

Cụ Lục đã già không còn tham gia múa Bồng được nữa, nhưng mỗi lúc buồn chân, buồn tay, nhớ lại hồi trai trẻ, cụ lại chống gậy đi ra lớp tập múa mà ông Hồng đang hướng dẫn, thỉnh thoảng góp thêm ý kiến cho các cháu. Cụ Lục tâm sự: “Múa trống Bồng Triều Khúc thông thường có hai đôi là nam giới cải trang thành nữ chít khăn mỏ quạ, mặc áo váy, phấn son, đeo trống Bồng biểu diễn xen lẫn tiếng chuông trống.

Người múa trống Bồng có động tác đánh trống khoa rộng tay, nhấc chân cao bước rộng, người đảo phóng khoáng và khuôn mặt lúc nào cũng tươi như hoa. Đặc biệt có động tác dựa lưng vào nhau và múa uốn lượn lả lướt mang ý nghĩa hưởng thụ hạnh phúc”.

Gần cuối giờ tập, lúc chúng tôi sắp sửa ra về thì chợt thấy một thanh niên chạy xe máy đến. Ông Hồng giới thiệu là anh Nguyễn Văn Thích, đã ngoài ba mươi tuổi, một trong những “con đĩ” múa đẹp nhất đội Bồng.

Anh Thích đi chợ về tiện đường rẽ qua đây xem các em múa, anh chia sẻ: “Chúng tôi đã rất thành thạo với điệu múa của làng rồi nên không cần phải tập nữa, cứ đến hội là diễn thôi. Điều mà tôi trăn trở nhất là lớp trẻ của làng sau này có tiếp nối được truyền thống nữa không…”. Anh nói rồi cười đầy tin tưởng.

Cứ nhìn chòm râu cụ Lục rung lên theo nhịp trống, nhìn ông Hồng còn linh hoạt trong từng động tác múa làm mẫu, gặp những người như anh Thích và thấy các em không còn ngượng nghịu trong mỗi động tác múa Bồng, chúng tôi tràn ngập hy vọng vào tương lai “Con đĩ đánh Bồng” sẽ vẫn tươi tắn như sắc đào mỗi khi mùa xuân về, hội làng lại mở.

Bút ký của Khúc Hồng Thiện