Độc đáo mái Gươl

Ảnh minh họa

Không nhớ hết mình đã kéo thước đo bao nhiêu Gươl từ Hiên đến Giằng - tên cũ của các huyện Đông Giang, Tây Giang và Nam Giang hôm nay của Quảng Nam. Càng lo lắng hơn khi quan sát những ngôi nhà truyền thống mái lợp tranh, lá bị mất dần khi người miền núi đang chịu ảnh hưởng của kiến trúc miền xuôi.

Việc đo lại những Gươl đã xây dựng và những Gươl mới làm được xem là một thói quen khá thú vị về nghề nghiệp. Phải nói chính sự hấp dẫn của cái mái cong ở đầu hồi, xinh xắn như cái mai rùa, không giống bất cứ kiến trúc của các dân tộc láng giềng ở vùng Trường Sơn và Tây Nguyên mà mái Gươl của người Cơ Tu đã có tạo nên sự bí ẩn.

Nhớ lại vào những năm 90 của thế kỷ trước, vị kiến trúc sư người Nhật Bản, ông Shiigeda Yukata đã bị hấp dẫn bởi những ngôi nhà có mái hình mai rùa này nên đã lặn lội đến làng Zara, xã Tabhing, huyện Giằng để nghiên cứu.

Có cái gì đó trông như mái nhà của người Ainu - tộc người cổ bản địa ở phía bắc Nhật Bản. Và rất giống việc tôn thờ con vật thiêng - con trâu - nên hình tượng lặp lại kiểu trang trí các mô tuýp đầu trâu trên ngôi nhà truyền thống TongKonan của người Toraja ở Sulawesi, Indonesia.

Thông qua tài liệu, sách báo… cùng những thông tin trên internet ta có thể biết được nhiều kiểu nhà, những kiến trúc dẫu ở nơi rất xa nhau nhưng lại có những điểm giống nhau kỳ lạ. Sự chọn lựa ngẫu nhiên hay cố ý theo yếu tố vật thờ chắc chắn đặt nặng lên đôi tay và khối óc của những nhà “thiết kế cổ xưa” để cho ra kiểu kiến trúc độc đáo của từng tộc người.

Có thể nói, người Cơ Tu đã đóng góp vào kho tàng kiến trúc dân gian ngôi nhà cộng đồng - Gươl - với cách ứng xử hợp lý và khôn ngoan với môi trường thiên nhiên khắc nghiệt, khi hàng năm những kiến trúc ở vùng này thường xuyên bị đe dọa bởi những cơn bão biển từ phía đông vào.

Chính mái nhà xuôi, tròn, uốn cong mềm mại đã hóa giải những cơn bão mạnh. Chứng tích còn chắc rằng địa bàn cư trú ngày trước của người Cơ Tu đến tận gần vùng cửa biển ở Nam Ô của TP. Đà Nẵng, nơi từng có những mái Gươl hiên ngang đón gió biển.

Người Cơ Tu không tu bổ, phục hồi Gươl như người Kinh, nếu hỏng thì làm lại mới và có thể dựng nơi khác. Chúng tôi may mắn còn giữ số đo, một số bản vẽ mà nhiều Gươl dựng trước năm1995 nay đã bị hỏng hoặc không còn nữa. Nhiều Gươl mới dựng lại nhưng không phải Gươl nào cũng đẹp.

Sự tùy tiện trong kích thước và quan trọng nhất là sử dụng các công cụ mới trong chế tác hay các kiểu làm nhà của người miền xuôi và đồng thời tùy tiện chọn các đề tài trang trí khá xa lạ với văn hóa địa phương đã làm giảm đi giá trị của ngôi nhà cộng đồng mà Le Pichon - vị quan ba người Pháp trong những năm 30 của thế kỷ trước đã từng ca ngợi khi được may mắn nghỉ ngơi trong Gươl.