Hoàng Đình Tài và những ký họa về Trường Sơn

LTS: Có những thời khắc đã qua, không bao giờ trở lại. Có những ký ức đã qua, nhưng chưa dễ phai mờ trong tâm khảm bao thế hệ người Việt. Hoàng Đình Tài dấn thân vào cuộc chiến tranh chống Mỹ với một tâm thế vừa là người lính, vừa là người nghệ sĩ sáng tác. Chiến tranh đã kết thúc từ lâu, song hào khí và không khí của thời lửa đạn ấy vẫn “nóng” mỗi khi ta ngắm nhìn những tác phẩm ký họa của anh. Anh đang tiếp tục sứ mệnh của mình: Kết nối những thế hệ sau với quá khứ hào hùng của dân tộc bằng những ký họa được sáng tác giữa khói lửa chiến trận!

	Họa sĩ Hoàng Đình Tài

Tôi hẹn họa sĩ Hoàng Đình Tài, nhưng lại đến hơi muộn, chắc anh chẳng để phí thời gian chờ đợi, thế là lôi giấy ra vẽ. Có lẽ thế. Khi đến, tôi thấy anh vẫn ngồi bệt và còng lưng với cây bút, như mọi bận. Không trách tôi, anh ngẩng đầu cười rồi lại cắm cúi vẽ, một hình bóng của Trường Sơn năm nào lại ùa về trong ký ức chăng?

Tôi lặng nhìn anh, người họa sĩ đang chìm âu vào ký ức, trào lên trang giấy một Trường Sơn hào hùng thời chống Mỹ. Không là một cánh võng đu đưa, hay một mái lá binh trạm ở tiền tiêu; một đôi bím tóc của cô lính trẻ hay một chiếc điếu cày tựa bên lán trại... anh đang ký họa về một nấm mộ vô danh bên dòng suối.

Một chiếc mũ tai bèo úp lên, bên cạnh đó một bông hoa tím đang cố vươn ra ánh sáng như một thông điệp mãnh liệt: Một người ngã xuống, để mọi sự sống, mọi vẻ đẹp ở nơi đây được vươn lên, trỗi dậy không ngừng!

Hoàng Đình Tài đi vào chiến trường với một trái tim đầy nhiệt huyết và quả cảm. Tôi nhớ, vào chiến trường cùng với anh, năm 1965 ở đất cảng Hải Phòng, còn có nhà thơ Thi Hoàng, nhà văn Nguyễn Khắc Phục và nhà văn Vũ Hữu Ái. Khi ấy anh vừa tròn 18 tuổi, và trở thành chiến sĩ của Sư đoàn bộ binh 320.

Hoàng Đình Tài say mê vẽ, tranh thủ cầm bút mọi nơi, mọi lúc có thể. Đơn vị đi đến đâu anh ký họa đến đấy. Ngay cả khi đơn vị vừa dừng sau một cuộc chiến, vừa treo súng lên vách là anh lại vớ lấy giấy bút để vẽ lại cảnh chiến đấu và sự hy sinh dũng cảm của đồng đội. Nhiều hình ảnh của những bức ký họa, đến giờ vẫn còn ám khói lửa của bom đạn một thời khốc liệt.

Ra trận, anh tự nhận lấy cùng lúc hai bổn phận: một là của người nghệ sĩ và một là của người lính; nhưng cả hai bổn phận ấy anh đều cống hiện tận tâm với một tình yêu nước mạnh mẽ như hầu hết lớp thanh niên thế hệ ấy.

Sau trận đánh, Hoàng Đình Tài lại tìm đến với nghệ thuật. Hết giấy thì vẽ trên mặt gỗ, hay lên tấm lá khô bên lán trại; hay thậm chí cả trên vạt áo đang mặc. Không có bút thì vẽ bằng than, bằng gạch non, hay bằng cành cây nhựa trắng... Dường như Hoàng Đình Tài sợ không vẽ kịp những gì đang cảm xúc cuồn cuộn trong tâm hồn mình...

Những ký họa Trường Sơn

Chính vì sự đam mê kỳ lạ ấy của anh đã thu hút sự chú ý của mọi người, và sau khi xem những bức ký họa sinh động của Hoàng Đình Tài, người chính ủy đơn vị đã không đắn đo đưa anh về sư đoàn bộ để làm việc. Vậy là, sau 3 năm vừa cầm súng chiến đấu, vừa cầm bút vẽ, Hoàng ĐìnhTài trở thành họa sĩ chuyên trách phòng tuyên huấn của Cục Chính trị, thuộc Bộ Tư lệnh 559.

Ở đây, anh làm việc cùng với nhà thơ Phạm Tiến Duật và nhà văn Lê Lựu. Sau đó là những chuyến đi sáng tác dài ngày tại Trường Sơn, từ năm 1969, mở đầu cho một sự nghiệp hội họa chiến tranh với một cái tên mới, Hoàng Tài Vị. Anh cho biết, sở dĩ anh dùng họa danh này là vì mẹ anh tên Vị, người phụ nữ quê mùa ấy vẫn ngày đêm mong anh lành lặn trở về. Anh bảo, anh rất thương nhớ mẹ, cả bây giờ vẫn thế

Rất có thể, vì với cái tên ấy, mà mẹ anh đã che chở cho người con thoát được bao hiểm nguy bất chợt ập đến. Anh kể có lần, anh ra khỏi lán và đi về hướng chiến hào của các đơn vị chiến đấu để vẽ, như mọi khi. Nhưng anh đâu có ngờ, máy bay địch phát hiện từ phía lán trại, nơi bộ phận anh làm việc, có khói do anh em luộc bánh bay lên. Thế là chúng dội bom cháy rụi làm mấy người bị thương và hy sinh.

Rồi có lần đi cùng nhà thơ Phạm Tiến Duật vượt hàng chục cây số, qua đỉnh núi để sang Lào sáng tác, với bao hiểm nguy rình rập. Bởi con đường Trường Sơn của ta có phần phải mở sang nước bạn để thuận tiện đường vận tải, chuyển vũ khí và lương thực vào miền Nam, nên thường bị giặc Mỹ ném bom, bắn phá dữ dội. Chuyến đi ấy kéo dài đến nửa tháng, với nhiều khó khăn và gian khổ thật khó lường, không ít ngày phải nhịn ăn và thiếu nước uống.

Từ đây, những bức ký họa giàu tính chiến đấu và đầy cảm xúc ra đời. Đó là những bức tranh miêu tả hình ảnh thanh niên xung phong làm việc ở đường 20, hay cảnh chiến sĩ vượt đỉnh núi Ta Lê sang Lào, hoặc cảnh sinh hoạt của chiến sĩ trong hang đá.

Cùng thời điểm này, nhà thơ Phạm Tiến Duật có bài thơ “Trường Sơn đông, Trường Sơn tây” và “Tiểu đội xe không kính”... thì Hoàng Tài Vị lại cực kỳ sống động và đầy sức thuyết phục với hàng trăm bức ký họa chiến tranh, qua các tác phẩm như “Lòng dân A Lắc”, “Giữa hai trận đánh”, “Trọng điểm Văng Mu”, “Bản mới giải phóng”...

Có thể nói, liên tục trong hai năm từ 1970 đến 1972, hàng chục bức ký họa chiến tranh của Hoàng Tài Vị được in khắp trên các báo chí từ mặt trận đến trung ương. Đó là những tác phẩm còn nóng bỏng thuốc súng từ Trường Sơn được gửi ra làm xúc động hàng triệu con tim chiến sĩ và độc giả trên toàn quốc. Và cái tên Hoàng Tài Vị được coi như một hiện tượng và ghi dấu ấn sâu sắc trong làng hội họa Việt Nam.

Người ta nói, trong ký họa của anh có lửa đồng thời lại có ngọc, để khẳng định một tài năng và để vinh danh một cái tên Hoàng Tài Vị. Chính vì thế mà anh được đặc cách kết nạp vào Hội Mỹ thuật Việt Nam, ngay tại mặt trận, với những thành tựu xuất sắc trong hoạt động mỹ thuật ở chiến trường. Tính đến nay, anh là người duy nhất, không qua trường lớp nào, và cũng là người trẻ nhất, được kết nạp vào Hội Mỹ thuật Việt Nam, ở tuổi 25.

Sau này cho đến năm 1974, được giải ngũ về Hà Nội học, hàng nghìn bức ký họa, với cái tên Hoàng Tài Vị đã trở thành một kho báu, đầy tiềm năng cho sự trở lại của cái tên quen thuộc đó là họa sĩ Hoàng Đình Tài, chuyển sang một lĩnh vực mới, một sự dấn thân không kém phần kỳ lạ của anh, đó là hội họa sơn mài. Nhưng có lẽ những ký ức về Trường Sơn mới là sự mở đầu thật sự cho một sự nghiệp hội họa của anh. Mãi mãi và mãi mãi ghi danh cho một Hoàng Đình Tài từ đây.

Họa sĩ Hoàng Đình Tài được Giải thưởng Nhà nước năm 2007, cũng vì lẽ đó, cùng với thành tựu hội họa, mà anh đóng góp trong thời kỳ Trường Sơn rực lửa, mãi mãi chẳng thể nào quên.

Hà Thanh