Làng của những ngôi nhà trăm tuổi

Báu vật bị bỏ phí

Họa sĩ Nguyễn Thượng Hỷ, cán bộ Trung tâm Bảo tồn Di sản - Di tích Quảng Nam, người hơn 10 năm qua gắn bó với công việc đo vẽ, nghiên cứu các ngôi nhà cổ, nhà truyền thống ở huyện Tiên Phước, tỉnh Quảng Nam cho biết: “Tiên Phước có 17 ngôi nhà cổ được khảo sát lập hồ sơ, riêng làng Lộc Yên đã có 10 nhà. Trong đó, nhà của cụ Nguyễn Huỳnh Anh, một trong 4 nhà được xếp hạng di tích đã trên 200 năm”.

Những ngôi nhà cổ ở làng Lộc Yên được tạo tác và dựng nên bởi sự kết hợp của đôi bàn tay tài hoa của phường thợ Văn Hà (huyện Phú Ninh) và Kim Bồng (Hội An) xưa. Nhà được làm bằng gỗ mít, xây dựng theo kiểu "ăn chắc mặc bền", vừa làm chỗ ở, thờ cúng, vừa có nhà phụ để làm bếp, chỗ ăn nghỉ, để nông cụ sản xuất, lương thực lại vừa có sân phơi, vườn cây ăn trái.

Một ngôi nhà ở làng cổ Lộc Yên

Nhà cụ Nguyễn Huỳnh Anh xây theo bố cục nhà ba gian hai mái. Vật liệu xây nhà toàn gỗ mít, với 16 cây cột cái to, chu vi vòng cột 10 cm và 20 cây cột xung quanh. Kết cấu kèo, xuyên, trính được chạm khắc tinh tế hình tùng lộc, mai điểu, chim bướm và nhiều hoa văn thanh thoát. Trải qua thời gian, nhà cụ Anh và các ngôi nhà cổ ở Lộc Yên đã không ít lần gia cố, xây tường vôi, lợp mái mới... nhưng vẫn giữ lại được những cấu kiện gỗ bên trong. Đó như là thứ "vật gia bảo" của cha ông để lại mà lớp con cháu có trách nhiệm gìn giữ, đắp bồi.

Những ngõ làng Lộc Yên quanh co theo triền núi với những hàng cau cao vút lên trời xanh, những thửa ruộng lúa xanh rờn, những con đường lát đá dẫn lên các nhà cổ rợp bóng cây xanh, những khuôn viên nhà vườn mát mẻ và đặc biệt là những người dân quê thuần hậu, chất phác, thật thà mến khách.

Làng cổ Lộc Yên lâu nay như "công chúa ngủ trong rừng", chưa được "đánh thức". Các kiến trúc sư là những chuyên gia về lĩnh vực nghiên cứu, trùng tu và bảo tồn nhà cổ đang làm việc cho Tổ chức JICA (Nhật Bản) đã "lấy làm tiếc" vì sự "bỏ phí" của làng cổ Lộc Yên bấy lâu nay. Họ cho rằng, "các bạn đang cất giữ một kho báu của cha ông, nếu không biết cách bảo quản, sử dụng, sẽ rất uổng phí".

Bảo tồn làng cổ - bài toán khó?

Làng cổ Lộc Yên hiện còn 4 ngôi nhà cổ được bảo tồn khá nguyên vẹn. Gọi là "nguyên vẹn" nhưng trên thực tế nó đã không còn "nguyên mẫu" như trước.

Nhà của các cụ Nguyễn Huỳnh Anh, Trần Khiêm, Đồng Viết Mão, Nguyễn Đình Mẫn ở thôn 4; nhà ông Lê Văn Hào ở thôn 5 cũng đã thay mái lá bằng mái ngói. Mái đất theo phong cách nhà mái lá - hai tầng mái: mái lợp lá (tranh) chống mưa nắng ở bên trên, mái bằng đất bên dưới để chống nóng vào mùa hè, giữ ấm vào mùa đông và có chức năng bảo vệ cấu kiện gỗ khi hỏa hoạn xảy ra đã bị đập bỏ; tường xây đá chắp vá. Và đáng lo nhất là có nhà cổ gần như bỏ hoang, không ai trông coi, vì chủ nhân của nó mải tìm kế mưu sinh nơi khác.

Ông Trần Khiêm (77 tuổi), là chủ nhân của ngôi nhà cổ còn giữ được mái đất và tường đất, cho biết: "Ngôi nhà này từ đời ông nội tôi xây. Đã có người dạm hỏi mua gần 300 triệu đồng nhưng tôi không bán. Ngôi nhà còn là truyền thống gia phong còn, nó không tính giá trị bằng tiền".

Ông Trần Khiêm cũng thừa nhận, việc giữ gìn nó là rất khó. 5 năm trước, nhà ông Khiêm phải dỡ bỏ mái tranh ở trên mái đất để làm mái ngói. Tiếc những rui mè bằng tre ngâm lâu ngày chắc chắn, ông để trên mái đất, dăm bữa nửa tháng lại trèo lên xem cho đỡ nhớ! Như thế, ngôi nhà mái lá cuối cùng ở Quảng Nam cũng không còn nguyên vẹn bởi thời gian tàn phá, sức chịu đựng có hạn và những khó khăn của gia chủ của nó.

Cụ Nguyễn Huỳnh Anh lúc còn sống đặc biệt chăm lo bảo vệ, chống xuống cấp cho ngôi nhà của gia đình mình. Năm này qua tháng khác, trong nhà cụ không bao giờ thắp đèn dầu hỏa, chỉ thắp nến, vì sợ khói đèn làm hư hại các cấu kiện gỗ mít; trên nóc các kèo, cụ Anh cho treo những bó gai tre để dơi núi không có chỗ đeo bám, sợ phân dơi ảnh hưởng đến sơn thiếp, các hoa văn điêu khắc.

Nhờ "kỹ tính" như thế nên nhà của gia đình cụ Nguyễn Huỳnh Anh, đã trên 120 năm, vẫn còn giữ được nét xưa cổ kính, trở thành "một bảo tàng" về nhà ở truyền thống của đất Quảng miền Trung. Không đủ cẩn trọng như cụ Nguyễn Huỳnh Anh, tiền của và đặc biệt là kiến thức bảo tồn nhà cổ nên chủ nhân của các ngôi nhà cổ, nhà truyền thống đều "bó tay" đứng nhìn sự xuống cấp của nó.

Họa sĩ Nguyễn Thượng Hỷ lo lắng: "Mỗi ngôi nhà cổ còn khá nguyên vẹn như ở làng Lộc Yên, được những người buôn nhà cổ trả mua đến hàng trăm triệu đồng. Rất may là chủ nhân của nó chưa bán. Nếu như không sớm trùng tu, bảo tồn, nâng cấp... thì với tốc độ xuống cấp như hiện nay, chẳng bao lâu nữa các ngôi nhà cổ sẽ đổ sập".

Đề tài khoa học "Thực trạng và giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa quần thể nhà cổ tại làng Lộc Yên" do UBND huyện Tiên Phước phối hợp với Trung tâm Bảo tồn Di sản - Di tích Quảng Nam triển khai thực hiện từ cách đây khá lâu.

Đề tài đã đánh giá nghiệm thu và triển khai thực hiện. Nó là tâm huyết, trách nhiệm của lãnh đạo địa phương, của các nhà nghiên cứu và niềm hy vọng của chủ nhân của những ngôi nhà cổ ở Lộc Yên.

Tuy nhiên, dự án đang ở giai đoạn nghiên cứu về "thực trạng", còn "giải pháp" về bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa quần thể nhà cổ Lộc Yên còn phụ thuộc vào kinh phí, thời gian, sự phối hợp giữa các ngành hữu quan cùng nhiều vấn đề liên quan khác.