80 năm “Tiến quân ca” (1944-2024): Vang mãi khúc ca của toàn dân tộc

Nhạc sĩ Văn Cao

Dấu ấn trong âm nhạc

là một nghệ sĩ đa tài. Ông làm thơ, vẽ tranh, viết nhạc. Người Việt Nam nhớ đến ông, biết ơn ông vì ông là tác giả của bài Quốc ca hùng tráng. Sau đó, nhiều người vẫn nhớ tới ông với nhiều ca khúc khác, như “Đàn chim Việt”, “Trường ca Sông Lô”, “Thiên thai”, “Tiến về Hà Nội”, “Mùa xuân đầu tiên”…

Dấu ấn Văn Cao trong âm nhạc, có lẽ là đầy đặn nhất, và nếu chỉ có thế, cũng đã quá đủ để dựng lên chân dung một người nghệ sĩ lớn của Việt Nam ở thế kỷ 20.

Nhạc sĩ Văn Cao họ Nguyễn, sinh ngày 15/11/1923 tại Hải Phòng. Ông thuộc thế hệ nhạc sĩ tiên phong, từng tham gia nhóm Đồng Vọng, sáng tác các ca khúc trữ tình lãng mạn, đáng chú ý nhất là “Bến xuân”, “Suối mơ”, “Thiên thai” và “Trương Chi”. Với tài năng của mình, Văn Cao nhanh chóng trở thành một trong những gương mặt tiên phong, nổi bật nhất của trào lưu lãng mạn trong lịch sử âm nhạc Việt Nam, đặc biệt là để lại những dấu ấn mang tính khai phá của ông trong tân nhạc Việt. Sau khi gia nhập Việt Minh, Văn Cao chủ yếu viết về nhiều ca khúc mang âm hưởng hào hùng như “Tiến quân ca”, “Trường ca Sông Lô”, “Tiến về Hà Nội”... vì vậy ông đã trở thành một nhạc sĩ tiêu biểu của dòng nhạc kháng chiến.

Văn Cao là một tài hoa thiên bẩm, nhạc sĩ của nhiều nhạc phẩm rung động lòng người, những ca khúc trở thành một phần trong tài sản tinh thần của biết bao thế hệ người Việt. Theo các nhà nghiên cứu âm nhạc, những tác phẩm của Văn Cao được quảng đại quần chúng ưa thích.

Rực sáng ở tuổi đôi mươi

Với “Tiến quân ca”, Văn Cao đã thực sự bộc lộ rõ tài năng của mình. Theo PGS.TS Đỗ Hồng Quân - Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, trong “Tiến quân ca” tinh thần dân tộc được kết tinh qua giai điệu, lời ca. Âm nhạc ấy, được bao thế hệ người dân Việt Nam hát vang đầy tự hào, đặc biệt là chiến sĩ đồng bào đã đi qua 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, từng hát, từng nâng niu trân trọng như một vật báu của dân tộc.

Khi sáng tác ca khúc này vào tháng 10/1944, Văn Cao mới bước vào tuổi 21. Đó là phút giây lóe sáng, thể hiện tài năng đích thực của Văn Cao, nhất là trong bối cảnh đất nước hồi ấy còn vô vàn khó khăn.

Bài hát ra đời gắn với những ký ức Việt Nam thời kỳ tiền khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám cùng những kỷ niệm khó quên của tác giả. Theo lời nhạc sĩ kể lại về hoàn cảnh ra đời của bài “Tiến quân ca”, đó là vào những ngày mùa đông năm 1944, khi cuộc đấu tranh cách mạng của dân tộc đang sục sôi khí thế. Văn Cao gặp Vũ Quý, là một cán bộ Việt Minh, cũng là một người vẫn theo dõi những hoạt động nghệ thuật của Văn Cao. Ông Vũ Quý giao nhiệm vụ cho Văn Cao sáng tác một bài hát cho quân đội cách mạng.

Văn Cao lúc ấy, chưa biết đến chiến khu, cũng chưa gặp các chiến sĩ quân đội cách mạng trong khóa quân chính đầu tiên và không biết họ hát như thế nào... Tác giả “đang nghĩ cách viết một bài hát thật giản dị cho họ có thể hát được…”.

Trái tim của người nhạc sĩ đã trăn trở, tìm kiếm những âm thanh, hình ảnh trong buổi chiều đi dọc các con phố Hà Nội… và ông đã viết được những nét nhạc đầu tiên của bài “Tiến quân ca”. Văn Cao đã chỉnh sửa và hoàn thiện bài hát nhiều ngày sau đó tại căn gác số 45 Nguyễn Thượng Hiền, Hà Nội trong những ngày đông ảm đạm, đói, rét, khổ cực.

“Đoàn quân Việt Nam đi,

Chung lòng cứu quốc

Bước chân rộn vang trên đường gập ghềnh xa…”.

Nhạc sĩ từng tâm sự, “nhịp điệu ngân dài của bài hát mở đầu cho một tiếng cồng vang vọng”… Sau khi viết xong bài hát, Văn Cao gặp lại Vũ Quý và lấy cây đàn ghi ta vừa đệm vừa hát cho Vũ Quý nghe. Ông Vũ Quý rất hài lòng, đề nghị Văn Cao chép lại một số bản để chuyển lên chiến khu.

Sau đó ít lâu, Văn Cao được giao nhiệm vụ chịu trách nhiệm phụ trách nhà in bí mật Phan Chu Trinh, trình bày báo Độc Lập và in tài liệu cho mặt trận Việt Minh. Vì người thợ nhà in không viết được nốt nhạc, tháng 11/1944 Văn Cao phải trực tiếp xuống cơ sở in bí mật tại làng Bát Tràng, tự tay viết bài “Tiến quân ca” lên đá, in trên trang văn nghệ của tờ báo Độc Lập số đầu tiên. Bài “Tiến quân ca” ra đời, và đã được phát hành rộng rãi.

Ngày 17/8/1945, bài hát “Tiến quân ca” đã vang lên giữa đất trời Hà Nội…

Và “Tiến quân ca” ra mắt lần đầu tại quảng trường Nhà hát lớn trong cuộc mít tinh biểu dương lực lượng của nhân dân Hà Nội ủng hộ mặt trận Việt Minh ngày 19/8/1945. Dàn đồng ca của Thiếu niên Tiền phong hát “Tiến quân ca” chào lá cờ đỏ sao vàng…

Ngày 2/9/1945, Văn Cao đã vô cùng xúc động khi hàng triệu người đã hát vang bài “Tiến quân ca” trong lễ chào cờ tại buổi lễ Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình lịch sử.

Cách mạng Tháng Tám thành công, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập, năm 1946, Quốc hội khóa I đã quyết định chọn “Tiến quân ca” làm Quốc ca Việt Nam. Trong bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam năm 1946 ghi rõ: Quốc ca là bài “Tiến quân ca”.

Ngày 15/7/2016, ca khúc “Tiến quân ca” - Quốc ca của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, chính thức được gia đình nhạc sĩ Văn Cao hiến tặng cho Nhà nước và nhân dân Việt Nam, trở thành tài sản chung của dân tộc.

Năm nay, khi “Tiến quân ca” đã tròn 80 tuổi và đã 29 năm nay nhạc sĩ Văn Cao đi xa (10/7/1995), chúng ta một lần nữa nhớ về Văn Cao - người nghệ sĩ đa tài, và biết ơn ông với những tác phẩm đã để lại, trong đó có Quốc ca đồng hành cùng dân tộc.