Bảo tồn, phát huy giá trị của Văn Miếu - Quốc Tử Giám

Văn Miếu được mệnh danh là “trường đại học” đầu tiên của Việt Nam với tổ hợp gồm hai di tích thờ Khổng Tử, các bậc hiền triết Nho giáo và Tư nghiệp Quốc Tử Giám Chu Văn An. Công trình hình thành từ thời Lý (thế kỷ XI) nhưng đến thời Pháp thuộc, không gian của Văn Miếu chỉ giới hạn bên trong những bức tường bao quanh. Năm 1899, thống sứ Bắc Kỳ mới ký quyết định mở rộng không gian Văn Miếu trong phạm vi một vùng đất 4 cạnh, với các con đường mà nay là Nguyễn Thái Học, Quốc Tử Giám, Tôn Đức Thắng… Không chỉ ở thời Lý Thánh Tông, Lý Nhân Tông hoặc thời vua Trần, thời Hậu Lê mà những năm đầu của thế kỷ XIX, Văn Miếu vẫn được triều Nguyễn trọng dụng làm không gian thờ tự và dựng nên Khuê Văn Các - biểu tượng của Hà Nội ngày nay. Năm 1947, giặc Pháp nã đạn phá hỏng hình Khuê Văn Các để lại 4 cột đá trơ trọi.

Quy hoạch Văn Miếu sẽ giúp di sản này mãi trường tồn cùng với thời gian

Cuối thế kỷ XIX, khi mở rộng không gian, người ta đã bỏ quên Hồ Văn, tên cũ xưa gọi là Thái Hồ. Giữa hồ có gò Kim Châu, là nơi diễn ra các buổi bình văn thơ của nho sĩ kinh thành xưa. Năm 1939, các quan lại và thân hào địa phương đã gửi đơn lên chính quyền, yêu cầu trả lại khu vực Hồ Văn cho Văn Miếu và được chấp nhận vào năm 1940. Nhưng rồi, sau đó Hồ Văn lại bị tách ra khỏi không gian chung của Văn Miếu và giao cho chính quyền quận Đống Đa quản lý trong vai trò của một khu vui chơi công cộng. Phải tới năm 1999, tức là cách đây tròn 20 năm, trong đợt chỉnh trang lớn tại Văn Miếu, phần diện tích Hồ Văn một lần nữa được chuyển giao cho Ban quản lý của khu di tích này.

Mặc dù trên danh nghĩa Hồ Văn thuộc Trung tâm Văn hóa khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám quản lý, nhưng khu vực này gần như bị lạc khỏi tổng thể chung của di tích. Nếu khu vực nội tự náo nhiệt người qua lại, thì Hồ Văn đóng cửa im ỉm. Nhưng rồi, các đơn vị quản lý cũng đã nỗ lực để giành lại cho Văn Miếu - Quốc Tử Giám một không gian với kết cấu đặc thù ở thời kỳ hưng thịnh nhất. Và đến nay, Văn Miếu - Quốc Tử Giám lại đứng trước một thách thức mới về bảo tồn và phát huy giá trị.

Ngày nay, mỗi năm Văn Miếu - Quốc Tử Giám đón hàng chục triệu lượt khách tham quan, dần trở nên quá tải mỗi dịp đầu Xuân và ngày lễ. Bên trong khu vực Nội tự, dù đã hạn chế thắp hương nhưng vào các mùa khen tặng học sinh xuất sắc, hoặc dịp trước các kỳ thi sĩ tử cần “cầu may”, vẫn đông nghịt người ra vào vái xin. Khu vực 82 bia đá tiến sĩ phải dựng cả hàng rào sắt (dù chẳng mấy thẩm mỹ) để ngăn tình trạng sờ đầu rùa. Những công trình ở 4 con đường mà nay là Văn Miếu, Nguyễn Thái Học, Quốc Tử Giám, Tôn Đức Thắng mặc dù đã được phê duyệt về cấu trúc nhưng cũng phần nào làm xấu cảnh quan chung của di tích. Trong khi đó, Hồ Văn hiện vẫn bị cắt lìa với các công trình còn lại bởi trục đường Quốc Tử Giám, khiến du khách rất ngại vượt qua dòng xe lưu thông để sang hồ. Mặc dù đơn vị quản lý đã nỗ lực tổ chức các hoạt động nghệ thuật, trình diễn, Hội chữ Xuân, triển lãm thư pháp; tái dựng khung cảnh lều chõng xưa của sĩ tử… nhưng lượng người đến với Hồ Văn vẫn bị hạn chế.

Mới đây, Thủ tướng Chính phủ ký quy hoạch, nhằm nghiên cứu, khảo sát, đánh giá hiện trạng di tích. Đồng thời, khảo sát hiện trạng và đánh giá hiệu quả công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích; tình hình đầu tư các dự án bảo tồn, tu bổ các di tích trong giai đoạn trước đây, các dự án hỗ trợ phát huy giá trị di tích. Quy hoạch cũng tính cả việc nghiên cứu, đặc biệt kiến trúc mặt tiền của các phố Nguyễn Thái Học, Văn Miếu, Quốc Tử Giám và Tôn Đức Thắng. Cũng có rất nhiều đề xuất được đưa ra trong quy hoạch, trong đó có cả việc tìm giải pháp phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể và hệ thống bia Văn Miếu - Quốc Tử Giám; xây dựng tuyến du lịch kết nối di tích với các địa danh du lịch trọng điểm khác của Hà Nội… Và theo đó, Hà Nội có 18 tháng để hoàn thành khối công việc đồ sộ mà quy hoạch đề ra.

Chia sẻ với phóng viên Thời báo Ngân hàng, Giám đốc Trung tâm Văn hóa khoa học Văn Miếu - Quốc Tử Giám Lê Xuân Kiêu cho biết: “Ngay sau khi quy hoạch được phê duyệt, chúng tôi đã chọn đối tác; làm hội thảo lấy ý kiến của các chuyên gia, các nhà khoa học và cộng đồng dân cư để lập phương án…”. Đơn vị này cũng đã tính tới việc có nên tái dựng không khí khoa cử ngày xưa, sinh hoạt của trường Giám hay không? Hay phục dựng Khương đình, cầu đá để làm đường nối ra gò Kim Châu như thế nào...

Một đề xuất khác cũng được đưa ra nghiên cứu là giải tỏa, kéo dài đường Hoàng Diệu tới Quốc Tử Giám. Khi dòng giao thông chuyển sang trục đường mới này, khu vực phố Văn Miếu sẽ được quy hoạch thành phố đi bộ bằng cách chỉnh trang lớp nhà mặt ngoài, bố trí ghế nghỉ, các dịch vụ lưu niệm. Từ cuối phố Văn Miếu, một hầm bộ hành sẽ được mở để kết nối với Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và kéo dài theo phố Cao Bá Quát về hướng Hoàng thành Thăng Long. Rồi, theo quy hoạch đường sắt đô thị Hà Nội, một ga tàu điện ngầm sẽ được bố trí ở khu vực Văn Miếu (dự kiến cạnh Hồ Văn hiện tại).

Hy vọng quy hoạch Văn Miếu sẽ giúp di sản này mãi trường tồn cùng với thời gian, lưu giữ những giá trị đặc sắc nhất của Hà Nội và cả nước.